Iunctura

Il termine iunctura indica l’unione di più elementi che ne formano uno complesso (es. l’unione di suoni per formare sillabe e l’unione di sillabe per formare parole); in sintassi, iunctura può indicare il tipo di relazione che sussiste fra i costituenti di una determinata costruzione (es. verbo + ablativo; ut + congiuntivo, cfr. Schad 2007: 228), ma anche il costrutto stesso (Ballaira 2009: 4).

Storia degli studi

Il concetto di iunctura presso gli autori medievali ha ricevuto scarsa attenzione. Schad (2007: 228) ne raccoglie le attestazioni in Prisciano e in altri autori fino al VI sec., accanto a quelle dei corradicali iungo, iunctus e simili. Per altri corradicali come coniunctio e le forme del verbo adiungo, si vedano le voci dedicate. Il corradicale iungendi aveva presso Varrone (I sec. a.C.) il significato tecnico di ‘participio’ (es. scribens, cfr. Schad 2007: 228, Colombat-Lahaussois 2019: 57, Allan 2007: 74). Charpin (1977) sottolinea che, in Prisciano, iunctura costituisce un concetto speculare a quello di ordinatio: «Iunctura implique plutôt des relations paradigmatiques et ordinatio des relations syntagmatiques» (Charpin 1977: 115, cfr. 176). L’autore cita l’espressione iunctura pedum in relazione al tipo di clausola (Charpin 1977: 103) e quella di iunctura perfetta riferita a suoni, a sillabe e a parole (Charpin 1977: 181); infine ne analizza la distribuzione (Charpin 1977: 169 ss.). In Quintiliano, iunctura viene usato in relazione a dictio (iunctura dictionum, Copeland-Sluiter 2012: 634, n. 114), e come parametro retorico (iunctura come ‘connessione’), insieme a ordo (‘ordine’) e numerus (‘ritmo’), cfr. De Jonge 2008: 187.

Nei volumi di carattere generale di Waugh et al. (2023), Colombat-Lahaussois (2019), Blaise (1975) non si trovano riferimenti al termine iunctura. Auroux et al. (2000: 473) menzionano iunctura come un termine grammaticale originato in ambito poetico e retorico.

All’uso tecnico di iunctura presso autori medievali è dedicato un recente contributo di Cotticelli-Kurras e Cotugno (2023).

Attestazioni di Iunctura

Il termine iunctura si trova in diversi auori medievali, come:

• Sedulius Scotus (?-858)
• Iohannes Scottus Eriugena (815-877)
• Petrus Helias (1100-1166)
• Petrus Abaelardus (1049-1172)
• Eberhardus Bethuniensis (?-1212)
• Bonaventura (1221-1274)
• Folchinus de Borfonibus (1380-1401)
• Matthias Flacius Illyricus (1520-1575)

Per vedere la distribuzione geografica del termine iunctura, apri la mappa interattiva:

(sezione in costruzione)

Significati e usi di Iunctura

Nella forma iunctura et ordinatio

• Bonaventura, Commentaria in quattuor libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi, III, 13, 1

In correlazione con oratio e sententia

• Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2, 1, 1-4
• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, Capitula I-III et prologi 1b, de figuris schematis (solutio), 62, 1031
• Hrabanus Maurus, De institutione clericorum 2, 52, 2, 400, lin. 2
• Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem (3, 360, 22)

Coniunctio vel iunctura

• Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 2, 20, 76, lin. 161

Iunctura verborum

• Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2, 20, 2
• Petrus Helias, Summa super Priscianum, Arte Grammatica, de dictione 1, 176, lin. 33

Iunctura dictionum

• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, capitula I-III et prologi 1b, de figuris schematis (solutio), 62, 1031
• Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 844, 49
• Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 844, 53'
• Anonimo MS 1527 V, 47

Come costruzione della frase (orationis iunctura)

• Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 10, 8

Iunctura come definizione di articulus

• Albertus Magnus, Commentarii in tertium librum Sententiarum, 24b, 4
• Albertus Magnus, Posteriora Analytica 1, 4, 15, 124

Iunctura come compago

• Brunus Signinus episcopus, Expositio in Pentateuchum 2, 26
• Vincentius Belvacensis, Speculum maius 48

Iunctura di sillabe

• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis 23.208
• Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 843, 46
• Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 844, 49
• Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 844, 53'

Iunctura come mezzo morfologico di prefissazione e composizione

• Folchinus de Borfonibus, Cremonina Grammatica 4, 5, 810
• Petrus Helias, Summa super Priscianum 1, 384

Con il verbo ligare

• Iohannes Scottus Eriugena, Annotationes in Marcianum C704, 52

Ripresa di Orazio ‘callida iunctura’

• Matthias Flacius Illyricus, Clauis Scripturae Sacrae 4

In senso non grammaticale

• Petrus Lombardus, Collectanea in omnes Pauli apostoli Epistulas 4, 12

Riferimenti

Riferimenti PRIN:

^ Cotticelli-Kurras P., Cotugno F. (2023),

Altri riferimenti:

^ Allan K. (²2009) [2007], The Western Classical Tradition in Linguistics. II Edition. London-Oakville, Equinox.

^ Auroux S., Koerner E.F.K., Niederehe H., Versteegh K. (eds.) (2000), History of the Language Sciences. Berlin-New York, De Gruyter.

^ Ballaira G. (2009), Il Panegirico di Prisciano ad Anastasio. In M. Baratin, B. Colombat, L. Holtz (eds.), Priscien: Transmission et refondation de la grammaire, de l’antiquité aux modernes. Turnhout, Brepols, 3-18.

^ Blaise A. (1975), Lexicon latinitatis medii aevi praesertim ad res ecclesiasticas investigandas pertinens. Dictionnaire latin-français des auteurs du moyen-age. Turnholti, Brepols.

^^abcde Charpin F. (1977), L’idée de phrase grammaticale et son expression en latin. Thèse présentée devant l'Université de Paris IV. Paris, H. Champion.

^^ab Colombat B., Lahaussois A. (2019), Histoire des parties du discours. Leuven-Paris-Bristol, Peters.

^ Copeland R., Sluiter I. (2012), Medieval Grammar and Rhetoric: Language Arts and Literary Theory, AD 300 -1475. Oxford, Oxford University Press.

^ De Jonge, C.C. (2008), Between Grammar and Rhetoric. Dionysius of Halicarnassus on Language, Linguistics and Literature. Leiden-Boston, Brill.

^^ab Denecker T. (2017), Ideas on Language in Early Latin Christianity. From Tertullian to Isidore of Seville. Leiden-Boston, Brill.

^ Grondeux A. (ed.) (2010), Glosa super Graecismum Ebherardi Bethuniensis. Capitula I-III (Corpus Christianorum 225). Thurnout, Brepols.

^ Munzi L. (2009), Prisciano nell’Italia meridionale: la Adbreviatio artis grammaticae di Orso di Benevento. In M. Baratin, B. Colombat, L. Holtz (eds.), Priscien: Transmission et refondation de la grammaire, de l’antiquité aux modernes. Turnhout, Brepols, 463, 480.

^ Keith Percival W. (1990), A Hitherto Unpublished Medieval Grammatical Fragment on Latin Syntax and Syntactic Figures. In G.L. Bursill-Hall, S. Ebbsen, E.F.K. Koerner (eds.), De ortu grammaticae. Amsterdam-Philadelphia, Benjamins, 271-284.

^^abc Schad S. (2007), A Lexicon of Latin Grammatical Terminology. Pisa-Roma, Fabrizio Serra Editore.

^ Waugh L.R., Monville-Burston M., Joseph E. (eds.) (2023), The Cambridge History of Linguistics. Cambridge, Cambridge University Press.

Voci correlate

Adiunctio, Congruitas, Coniunctio, Constructio, Ordo

Testi

Albertus Magnus, Commentarii in tertium librum Sententiarum, 24b, 4: Praeterea, Articulus est junctura membri cum membro: ergo videtur potius dicere id in quo nectuntur credibilia, quam id in quod resolvuntur per divisionem (LLT-B distinctio 24 B, articulus 4, pag. 450, col. 1, linea 17).

Albertus Magnus, Posteriora Analytica, I, 4, 15, 124, col. 1, lin. 10: In membris autem (de quorum divisione considerat illa pars physicae quae dicitur anatomia) primum est divisio sive articulus qui κόλον Graece dicitur: hoc enim est in quo dividitur junctura stricta vel laxa

Anonimus MS 1527 V.47: Figura constructionis est quae attenditur in iunctura dictionum et non secundum significationem sed secundum quod dictiones in diversitate accidentium, ut ego et tu legimus, iunguntur (Biblioteca Angelica, Roma, XIII-XV sec., cfr. Keith Percival 1990: 278).

Bonaventura, Commentaria in quattuor libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi, III, 13, 1: Quod ergo obiicit, quod omni finito potest aliquid maius appeti; dicendum, quod verum est de finito in se, sed de illo finito, quod ordinat et unit bono infinito iunctura et ordinatione perfecta, non habet veritatem, quia quietare potest et stabilire ratione eius a quo et ad quod (In librum III - LLT-B comm. in distinct.: 13, articulus: 1, quaestio: 2, conclusio, pag.: 281, col.: 1, linea: 3).

Brunus Signinus episcopus, Expositio in Pentateuchum, 2, 26 (exp. in Exodum), col. 324, lin. 4: Quid earum junctura, et compago significet, jam dictum est: significat enim concordiam et virtutem, quam omnia divina divinae legis volumina inter se habent: omnia enim unum dicunt, omnia unam fidem praedicant, omnia unum Deum et laudant et magnificant

Eberhardus Bethuniensis, Graecismus 23, 208, 60 (De praepositionibus): Tanquam syllabica iunctura frequenter abundat, Si uis ‘emorior’ dicere pro ‘morior’.

Folchinus de Borfonibus, Cremonina Grammatica 4, 5, De Orthographia, lin. 810: Fallit tamen regula si s uel x precedant t, ut questio et commixtio, et si t sequatur aspiratio, ut Anthiochia et Corinthius, et si i ueniat in iunctura composicionis, ut uigintiunus, et in litium et uitium genetiuis pluralibus horum nominum lis -tis et uitis -tis ad differentiam horum nominum litium litii et uitium uitii (Cremonina Grammatica, orthographia et prosodia - LLT-A pars: 4, Cap. 5: de orthographia, linea: 810 [*]).

Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, prologi 1b, 62: Sed in oratione duo sunt, scilicet iunctura dictionum et sententia. (ed. Grondeux 2010).

Hrabanus Maurus, De institutione clericorum II, 52, 2, 400: Quicumque enim legendi officium decenter et rite peragere vult, “doctrina et libris debet esse imbutus sensuum que ac verborum scientia perornatus, ita ut in distinctionibus sententiarum intellegat, ubi finiatur iunctura, ubi adhuc pendeat oratio, ubi sententia extrema claudatur; sic que expeditus vim pronuntiationis obtinebit, ut ad intellectum mentes omnium sensus que permoveat discernendo genera pronunciationum atque exprimendo proprios sententiarum affectus, modo voce indicantis” simpliciter, “modo dolentis”, modo indignantis, “modo increpantis, modo exhortantis”, modo miserantis, modo percunctantis “et his similia secundum genus propriae pronuntiationis” exprimenda sunt.

Iohannes Scottus Eriugena, Annotationes in Marcianum, C704, 52: ‘Margine’ in margine, in litore ac si diceret: solus nouit quot uicibus accedit mare ad litora et recedit, quot uicibus malinam efficit atquae ledonem; ipse nouit quae ‘nexio’ que iunctura liget.

Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2, 20, 2:De iuncturis verborum (Denecker 2017: 278). 

Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2, 1, 1-4: Lectorum ordo formam et initium a prophetis accipit […]. Qui autem ad huiusmodi promovetur gradum, iste erit doctrina et libris imbutus, sensuumque ac verborum scientia perornatus, ita ut in distinctionibus sententiarum intellegat ubi finiatur iunctura, ubi adhuc pendeat oratio, ubi sententia extrema claudatur (PL 83, 791B-C; CCSL 113, p. 70-71; citazione di Munzi 2009: 466; cfr. Denecker 2017: 274).

Matthias Flacius Illyricus, Clauis Scripturae Sacrae seu De sermone Sacrarum Literarum,altera pars, tractatus 4: de tropis et schematibus Sacrarum Litterarum, sectio: De uerbis, quae per suum infinitiuum et soleo, possum, uolo, conor, aut permitto, exponenda sunt, 195, 960, lin. 27: Verba ac voces aliquae ob praecedentia aut allusiones quasi violentius adhibentur, certe nativa earum significatio non observatur. Roman. decimoquarto, Alius iudicat diem praedie, alius iudicat omnem diem, id est, perinde censet aut habet. Posterius non proprie accipitur. Ibidem, Id iudicate potius, ne scandalum ponatis, pro id agite: quasi dicat, multum iudicare vultis alios fratres: at vos potius id iudicate vel agite. Huc referre possis illud Horatianum praeceptum: Dixeris egregie, si callida verbum fecerit iunctura novum

Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 2, 20, 76, lin. 161: Similiter coniunctio uel iunctura, hoc nomen, dum per se dicitur, indeterminatum est et confusum, cum uero dicitur coniunctio harum propositionum, per determinationem restringitur et certificatur (Glossae super ‘Peri hermeneias’ - LLT-A cap.: 2, par.: 20, pag.: 76, linea: 161)

Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 10, 8, 39, lin. 51: Nam si in unam dictionem transiret, cum alicui apponitur, constructio quidem ualeret sicut cum dicitur Lignum est non albus homo et non-albus unum nomen est infinitum additum homini – iuxta quod Porphyrius etiam hanc inferentiam denegat: Si non est iustus homo, est non-iustus homo -; similiter cum dicimus non animal rationale, si nonanimal unum sit infinitum cui rationale apponatur, ualet orationis iunctura, et tale est Equus est non animal rationale, ac si diceretur Equus est nonanimal, quod, scilicet non-animal, est rationale, et est falsa propositio (Glossae super ‘Peri hermeneias’ – LLT-A cap.: 10, par.: 8, pag.: 309, linea: 51)

Petrus Helias, Summa super Priscianum, de arte grammatica, de dictione, de nomine, de figura, significationes uerborum, 1, 384, lin. 45: ‘Compago’ est iunctura sicut compages sed illud facit ‘compaginis’, istud vero 'compagis' et est utrumque compositum a ‘compingo gis’, quod est ‘conglutinare’ vel ‘coniungere’, et est compositum a ‘con’ et ‘pango | {P49vb} pegi’, quod est ‘coniungere’

Petrus Helias, Summa super Priscianum, Arte Grammatica, de dictione 1, 176, lin. 33: Non inde sequitur quod sillaba sit pars orationis, sed huius tocius quod est oratio; non tamen orationis, quia hec iunctura verborum que est pars orationis exigeret ut esset pars orationis voce et sensu, ut dictum est (LLT-Bde arte grammatica, de dictione, vol.: 1 - pag.: 176, linea: 33).

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 843, 46 Summa super Priscianum 2.843: Incongrua dictionum ordinatio facit soloecismum quemadmodum incongrua litterarum vel sillabarum iunctura facit barbarismum

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 844, lin. 49: Soloecismus est incongrua iunctura dictionum, ut si pro ‘Dominus venit’, dicam, ‘Dominum venit’

^^ab Petrus Helias, Summa super Priscianum 2, liber constructionum, praecepta generalia, 844, lin. 53: Barbarismus est incongrua iunctura litterarum in sillaba vel sillabarum in dictione, in scriptura vel pronunciatione

Petrus Lombardus, Collectanea in omnes Pauli apostoli Epistulas, Ad Hebraeos, 4, 12, col. 433, lin. 32: Compages que dicitur junctura ipsius sensualitatis et rationis, quam videt Filius Dei, scilicet quomodo inter se cohaereant in aliquo, vel quomodo haec et illa, id est ratio et sensualitas in suis differentiis conveniant, dum superior differentia sensualitatis consentiendo convenit cum differentiis rationis quae sunt tres, ut jam ostensum est

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem (3, 360, 22)In Donati artem maiorem (3, 360, 22), Sed ideo dicit ad grammaticos pertinere quia grammaticorum est de una parte disputare oratorum uero de iunctura sententiarum.

Vincentius Belvacensis, Speculum maius 48, 45, col. 2, lin. 2: Compago, iunctura.