Congruitas: differenze tra le versioni
(Creata pagina con "Pagina in costruzione") |
Nessun oggetto della modifica |
||
| Riga 1: | Riga 1: | ||
Con il termine congruitas i grammatici sia di età tardo-latina che medievale identificano una delle proprietà caratterizzanti della frase, ovvero la corretta '''concordanza''' tra gli elementi che la compongono, o in termini linguistici moderni la '''grammaticalità''' dell’enunciato. Anche nella logica medievale il termine assume una simile connotazione, in quanto condizione fondamentale di correttezza dell’enunciato al fine di stabilirne la verità. | |||
== Storia degli studi == | |||
Schad (2007: 84) registra il significato del sostantivo congruitas (e il suo contrario incongruitas) in relazione alle costruzioni intransitive, con riferimento a Prisciano, mentre per il verbo congruo riporta come significato primario quello di “have identical form”, e tra i significati secondari quello di “agree in metrical form, weight, of syllables”. Le medesime sfumature di “corrispondenza” e “appropriatezza” sono registrate anche per l’aggettivo congruus. | |||
Covington (1984: 35), nella sua panoramica sul sistema grammaticale dei filosofi medievali modisti, illustra come la congruitas, intesa come “the application of well-formedness conditions” ai legami stabiliti dalla constructio, costituisca nel modello sintattico modista della Grammatica speculativa di Tommaso di Erfurt il secondo dei tre passaggi successivi di formazione della frase, insieme appunto alla constructio così come alla perfectio. Laddove la constructio costituisce la combinazione di parole, la congruitas è l’abbinamento dei loro modi significandi, fungendo così da condizione di grammaticalità che si applica a ogni costruzione e che richiede la compatibilità dei modi significandi delle parole connesse (Covington 1984: 62). | |||
Sullo stesso punto torna anche Kelly (2002: 191), rimarcando come nelle menti dei modisti la perfectio orationis presupponga la congruitas e sia racchiusa, nelle parole di Martino di Dacia, dalla “finitatio mutui respectus partium orationis”, che consiste nella decodifica della coppia suppositum-appositum. Proprio nella profondità dell’indagine su concetti quali congruitas e perfectio sta uno dei motivi di maggior interesse per la sintassi modista, che ha posto le basi per gli studi dei secoli successivi. | |||
Cotticelli-Kurras (2024b) compie un’ampia rassegna sul percorso metalinguistico del termine, dalle radici priscianee nella definizione di frase e nell’identificazione specifica di costruzioni intransitive verso l’uso specialistico della sintassi modista sopra illustrato. Sottolinea in particolare il passaggio del concetto di congruus da qualità dell’ordinatio dictionum a quella della sententia nella definizione di frase nei vari compendi a Donato e Prisciano di età medievale, e illustra come il concetto sia fondamentale anche nella definizione di solecismo da parte dei grammatici modisti, così come parametro di correttezza nei trattati di logica del periodo. | |||
(in costruzione) | |||
== Attestazioni di Congruitas == | |||
Il termine, o l’aggettivo corrispondente ''congruus'', compaiono con un uso tecnico tra gli altri nei seguenti autori medievali: | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Alberto_Magno Albertus Magnus] (1193/1206-1280) | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Alcuino_di_York Alcuinus] (735 ca.-804) | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Radolfo_Brito Radulphus Brito] (1270-1320) | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Martino_di_Dacia Martinus Dacus] (†1304) | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Tommaso_di_Erfurt Thomas of Erfurt] (fl. XIV sec.) | |||
* [[wikipedia:Peter_Helias|Petrus Helias]] (fl. XII sec.) | |||
* Magister Jordanus (fl. 1230/50) | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Robert_Kilwardby Robert Kilwardby] (1215-1279) | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Guglielmo_di_Occam Guillelmus de Ockham] (1288-1347) | |||
* [https://it.wikipedia.org/wiki/Sedulio_Scoto Sedulius Scotus] (†858) | |||
== Significati e usi di Congruitas (e congruus) == | |||
=== Congruitas come qualità intrinseca della frase nella sua definizione: === | |||
* Alcuinus, ''Grammatica'', '''858.13'''. | |||
* ''Ars Laurenshamensis : Expositio in Donatum maiorem prologus'', '''5, 54'''. | |||
* Donatus Orthigraphus, ''Ars grammatica de partibus orationis'', '''23'''. | |||
* Priscianus Caesariensis, ''Institutiones grammaticae'', '''II.15'''. | |||
* Sedulius Scotus, ''In Donati artem minorem'', '''6.13'''. | |||
=== Congruitas in relazione alle costruzioni intransitive: === | |||
* Petrus Helias, ''Summa super Priscianum: liber constructionum, praecepta specialia, de nominis constructione'', '''2.42'''. | |||
* Priscianus Caesariensis, ''Institutiones grammaticae'', '''XVIII.5'''. | |||
=== Congruitas come condizione di grammaticalità dell’enunciato: === | |||
* Petrus Helias, ''Summa super Priscianum minorem'', '''833.21-25'''. | |||
* Thomas of Erfurt, ''Grammatica speculativa'', '''304'''. | |||
* Martinus Dacus, ''Modi significand''i, '''87'''. | |||
=== Congruitas parametro di correttezza dell’espressione linguistica in ambito logico: === | |||
* Albertus Magnus, ''Perihermeneias'', '''1, 3, 1, 401, 1, 40'''. | |||
* Guillelmus de Ockham, ''Summa logicae'' '''1, 3, 61'''. | |||
== Riferimenti == | |||
=== Riferimenti PRIN: === | |||
^ '''Cotticelli-Kurras''', P. (2020), Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition? Word, Phrase, and Sentence in Relation, Ancient Grammars and Contexts, 99, 1. | |||
^ '''Cotticelli-Kurras''', P., et al. (2021a), The legacy of Priscian and the doctrine of syntax in the Medieval Grammars, Corpus Christianorum. Lingua Patrum, 13, 155-174. | |||
^ '''Cotticelli-Kurras''', P. (2021b): “Constructio and related terms in Medieval grammars: toward a theory of syntax”. Perspectives on Language and Linguistics. Essays in honour of Lucio Melazzo. Ed. by M. Lucia Aliffi, Annamaria Bartolotta, Castrenze Nigrelli. Palermo: Palermo University Press/Springer, 93–115. | |||
^ '''Cotticelli-Kurras''', P. (2024a), The creation of linguistic metalanguage in Antiquity and Middle Ages as result of translational processes, Ancient Greek and Latin in the linguistic context of the Ancient Mediterranean, 5, 317. | |||
^ '''Cotticelli-Kurras''', P. (2024b), “Congruitas als Kriterium einer bewussten Sprachform. Ein excursus durch die Latinität”, in Neis, C. (Ed.), Language and Language Awareness in the History of Linguistics/Sprache und Sprachbewusstsein in der Geschichte der Sprachwissenschaft, Nodus Publikationen, 66-87. | |||
^ '''Rizza''', A. (2022): “Vox, constructio, sententia. Particolarità in Alcuino di York. Ubi homo, ibi lingua. Studi in onore di Maria Patrizia Bologna. A cura di Laura Biondi et al. Alessandria: Edizioni Dell’Orso, 1119–1129. | |||
=== Altri riferimenti: === | |||
^ '''Colombat''', B. / '''Rosier'''-'''Catach''', I. / '''Baratin''', M. / '''Lallot''', J. (1999): “Dictionnaire de la terminologie linguistique: concordantia, congruitas, consequentia, katallèlotès”. Histoire Épistémologie Langage. 21/2, Constitution de la syntaxe, 149–156, <nowiki>https://doi.org/10.3406/hel.1999.2751</nowiki> | |||
^ '''Colombat''', B. (2017), L’énoncé (oratio) dans la tradition grammaticale latine, et spécialement chez Priscien, Scaliger et Sanctius, Langages, 205, 87-102. | |||
^ '''Cotticelli'''-'''Kurras''', P. (2014), “La teoria grammaticale di Robertus Kilwardby: un approccio metalinguistico”. Metalinguaggio. Storia e statuto dei costrutti della linguistica, Ed. by V. Orioles, R. Bombi, M. Brazzo, Roma: Il Calamo, 451–468. | |||
^ '''Covington''', M. A. (1984), Syntactic theory in the High Middle Ages: modistic models of sentence structure, Cambridge-New York: Cambridge University Press. | |||
^ '''Kelly''', L. G. (2002), The mirror of grammar. Theology, philosophy and the Modistae, Amsterdam: John Benjamins Publishing. | |||
^ '''Luhtala''', A., (2020): “Syntactic relations in ancient and medieval grammatical theory”. Aspects of the theory and history of dependency grammar. Ed. by András Imrényi, Nicolas Mazziotta. Amsterdam, John Benjamins, 23–58. | |||
^ '''Marmo''', C. (2011),La semiotica del XIII secolo. Tra arti liberali e teologia. Milano: Bompiani. | |||
^ '''Marmo''', C. (2023), “Syntax in the first two commentaries on Martin of Dacia’s Modi significandi (1280s–1290s)”. Metalanguage, glossing and conceptualization in the grammars of the Middle Ages. Ed. by P. Cotticelli-Kurras, Münster: Nodus Publikationen, 143–160. | |||
^ '''Rosier''' '''Catach''', I. (1983), La Grammaire spéculative des Modistes, Lille: Presses Universitaires. | |||
^ '''Schad''', S. (2007). A lexicon of Latin grammatical terminology, Pisa-Roma: Serra Editore. | |||
(in costruzione) | |||
== Voci correlate == | |||
[[clausola]], [[Constructio (grammatica)|constructio]], [[oratio]], [[sententia]]. | |||
== Testi == | |||
'''Albertus Magnus, ''Perihermeneias. Commentarium in Aristotelis librum Peri hermenias siue De interpretatione'' 1, 3, 1, 401, 1, 40''': “Sicut autem de nomine tractamus, sic etiam de verbo tractabimus secundum potissimam verbi acceptionem, et non secundum quod ipsum considerat grammaticus: quia grammaticus considerat ipsum ad finem '''congruae''' orationis, et ideo accidentia verbi perquirit secundum quod verbum '''congruae''' vel '''incongruae''' enuntiationis potest esse principium: logicus autem refert ea ad finem veri vel falsi, per quae fit interpretatio: et ideo non considerabimus de verbo nisi illa quae faciunt ad hanc intentionem.” | |||
'''Alcuinus, ''Grammatica'', 858.13''' : “Oratio est ordinatio dictionum, '''congruam''' sententiam perfectamque demonstrans: et est oratio dicta quasi oris ratio.” | |||
'''''Ars Laurenshamensis: Expositio in Donatum maiorem prologus'', 5, 54'''. “Oratio est ordinatio dictionum '''congruam''' sententiam perfectamque demonstrans; est autem oratio textus uerborum cum sensu; contextus autem uerborum sine sensu non est oratio; quare? quia non est oris ratio; est oratio dicta quasi oris ratio, eo quod ex ore et ratione consistat.” | |||
'''Donatus Orthigraphus, ''Ars grammatica de partibus orationis'', 23''': “Ut Priscianus dicit: Oratio est ordinatio dictionum '''congruam''' sententiam perfectamque demonstrans.” | |||
'''Guillelmus de Ockham, ''Summa logicae'' 1, 3, 61''': “Quamvis enim frequenter ad '''congruitatem''' orationis habendam oportet aspicere ad genus, — haec enim est '''congrua''' 'homo est albus' et haec incongrua 'homo est alba', quod ex sola diversitate generis oritur —, tamen supposita '''congruitate''' nihil refert cuius generis vel cuius figurae sit subiectum vel praedicatum.” | |||
'''Martinus Dacus, ''Modi significandi'', 87''': “His habitis dicendum est de quibusdam passionibus grammaticalibus [...] et prius de constructione quam de aliis, secundo de '''congruitate''', tertio de perfectione. Et patet ordo, quia perfectio praesupponit '''congruitatem''', '''congruitas''' vero constructionem. Omnis enim oratio perfecta est '''congrua''' et constructa, sed non convertitur sermo.” | |||
'''Thomas of Erfurt, ''Grammatica speculativa'', 304''': “Dicendum est ergo quod '''congruitas''' et '''incongruitas''' causantur ex conformitate vel disconformitate modorum significandi, quae per se sunt de consideratione grammatici. Tamen proprietas vel improprietas sermonis causantur ex convenientia vel repugnantia significatorum specialium. Unde haec est '''congrua''' et propria, ‘cappa nigra’; et haec est impropria, 'cappa categorica'; tamen utraque istarum est '''congrua'''. Sed convenientia vel repugnantia significatorum specialium a grammatico per se non consideratur, sed magis a logico; ergo '''congruitas''' vel '''incongruitas''' in sermone non ab his causantur.” | |||
'''Petrus Helias, ''Summa super Priscianum: liber constructionum, praecepta specialia, de nominis constructione'', 2.42''': “Transitivas vero constructiones dicunt ‘parasimbamata’, id est, ‘minus quam '''congruitate'''’, quia non ita '''congrua''' constructio est ubi omnes dictiones ad eandem personam non referuntur ut ‘Ego Priscianus lego Virgilium’." | |||
'''Petrus Helias, ''Summa super Priscianum minorem'', 833.21-25''':“'Turba' enim collectivum nomen est et pluralitatem significat. Non enim nisi de pluralibus dici potest, et propter pluralitatem que ex ea intelligitur, intelligitur recte quod sic dicitur 'turba ruunt', et ubicumque '''congruit''' sensus quamvis vox non '''congruat''' figura est, et talis constructio recipitur a grammaticis.” | |||
'''Priscianus Caesariensis, ''Institutiones grammaticae'', II.15''': “Oratio est ordinatio dictionum '''congrua''', sententiam perfectam demonstrans.” | |||
'''Priscianus Caesariensis, ''Institutiones grammaticae'', XVIII, 5''': “et sciendum, quod has quidem constructiones, quae per nominativum absolvuntur, stoici ἀξιώματα vel συμβάματα, id est dignitates vel '''congruitates''', vocabant - ut ‘ego Priscianus scribo, Apollonius ambulat, Plato philosophatur’, illas vero, quibus transitiones ab alia ad aliam fiunt personam, in quibus necesse est cum nominativo etiam obliquum aliquem casum proferri, παρασυμβάματα dicebant, hoc est minus quam '''congruitates''', ut ‘Cicero servat patriam’, quando vero ex duobus obliquis constructio fitἀσύμβαμα, id est '''incongruitatem''', dicebant, ut ‘placet mihi venire ad te’, nominibus ipsis tamen seu verbis hoc exigentibus.” | |||
'''Sedulius Scotus, ''In Donati artem minorem'', 6.13''': “Oratio est ordinatio dictionum '''congruam''' sententiam perfectamque demonstrans.” | |||
== Note == | |||
Versione attuale delle 10:48, 5 nov 2025
Con il termine congruitas i grammatici sia di età tardo-latina che medievale identificano una delle proprietà caratterizzanti della frase, ovvero la corretta concordanza tra gli elementi che la compongono, o in termini linguistici moderni la grammaticalità dell’enunciato. Anche nella logica medievale il termine assume una simile connotazione, in quanto condizione fondamentale di correttezza dell’enunciato al fine di stabilirne la verità.
Storia degli studi[modifica | modifica sorgente]
Schad (2007: 84) registra il significato del sostantivo congruitas (e il suo contrario incongruitas) in relazione alle costruzioni intransitive, con riferimento a Prisciano, mentre per il verbo congruo riporta come significato primario quello di “have identical form”, e tra i significati secondari quello di “agree in metrical form, weight, of syllables”. Le medesime sfumature di “corrispondenza” e “appropriatezza” sono registrate anche per l’aggettivo congruus.
Covington (1984: 35), nella sua panoramica sul sistema grammaticale dei filosofi medievali modisti, illustra come la congruitas, intesa come “the application of well-formedness conditions” ai legami stabiliti dalla constructio, costituisca nel modello sintattico modista della Grammatica speculativa di Tommaso di Erfurt il secondo dei tre passaggi successivi di formazione della frase, insieme appunto alla constructio così come alla perfectio. Laddove la constructio costituisce la combinazione di parole, la congruitas è l’abbinamento dei loro modi significandi, fungendo così da condizione di grammaticalità che si applica a ogni costruzione e che richiede la compatibilità dei modi significandi delle parole connesse (Covington 1984: 62).
Sullo stesso punto torna anche Kelly (2002: 191), rimarcando come nelle menti dei modisti la perfectio orationis presupponga la congruitas e sia racchiusa, nelle parole di Martino di Dacia, dalla “finitatio mutui respectus partium orationis”, che consiste nella decodifica della coppia suppositum-appositum. Proprio nella profondità dell’indagine su concetti quali congruitas e perfectio sta uno dei motivi di maggior interesse per la sintassi modista, che ha posto le basi per gli studi dei secoli successivi.
Cotticelli-Kurras (2024b) compie un’ampia rassegna sul percorso metalinguistico del termine, dalle radici priscianee nella definizione di frase e nell’identificazione specifica di costruzioni intransitive verso l’uso specialistico della sintassi modista sopra illustrato. Sottolinea in particolare il passaggio del concetto di congruus da qualità dell’ordinatio dictionum a quella della sententia nella definizione di frase nei vari compendi a Donato e Prisciano di età medievale, e illustra come il concetto sia fondamentale anche nella definizione di solecismo da parte dei grammatici modisti, così come parametro di correttezza nei trattati di logica del periodo.
(in costruzione)
Attestazioni di Congruitas [modifica | modifica sorgente]
Il termine, o l’aggettivo corrispondente congruus, compaiono con un uso tecnico tra gli altri nei seguenti autori medievali:
- Albertus Magnus (1193/1206-1280)
- Alcuinus (735 ca.-804)
- Radulphus Brito (1270-1320)
- Martinus Dacus (†1304)
- Thomas of Erfurt (fl. XIV sec.)
- Petrus Helias (fl. XII sec.)
- Magister Jordanus (fl. 1230/50)
- Robert Kilwardby (1215-1279)
- Guillelmus de Ockham (1288-1347)
- Sedulius Scotus (†858)
Significati e usi di Congruitas (e congruus)[modifica | modifica sorgente]
Congruitas come qualità intrinseca della frase nella sua definizione:[modifica | modifica sorgente]
- Alcuinus, Grammatica, 858.13.
- Ars Laurenshamensis : Expositio in Donatum maiorem prologus, 5, 54.
- Donatus Orthigraphus, Ars grammatica de partibus orationis, 23.
- Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, II.15.
- Sedulius Scotus, In Donati artem minorem, 6.13.
Congruitas in relazione alle costruzioni intransitive:[modifica | modifica sorgente]
- Petrus Helias, Summa super Priscianum: liber constructionum, praecepta specialia, de nominis constructione, 2.42.
- Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, XVIII.5.
Congruitas come condizione di grammaticalità dell’enunciato:[modifica | modifica sorgente]
- Petrus Helias, Summa super Priscianum minorem, 833.21-25.
- Thomas of Erfurt, Grammatica speculativa, 304.
- Martinus Dacus, Modi significandi, 87.
Congruitas parametro di correttezza dell’espressione linguistica in ambito logico:[modifica | modifica sorgente]
- Albertus Magnus, Perihermeneias, 1, 3, 1, 401, 1, 40.
- Guillelmus de Ockham, Summa logicae 1, 3, 61.
Riferimenti[modifica | modifica sorgente]
Riferimenti PRIN: [modifica | modifica sorgente]
^ Cotticelli-Kurras, P. (2020), Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition? Word, Phrase, and Sentence in Relation, Ancient Grammars and Contexts, 99, 1.
^ Cotticelli-Kurras, P., et al. (2021a), The legacy of Priscian and the doctrine of syntax in the Medieval Grammars, Corpus Christianorum. Lingua Patrum, 13, 155-174.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2021b): “Constructio and related terms in Medieval grammars: toward a theory of syntax”. Perspectives on Language and Linguistics. Essays in honour of Lucio Melazzo. Ed. by M. Lucia Aliffi, Annamaria Bartolotta, Castrenze Nigrelli. Palermo: Palermo University Press/Springer, 93–115.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2024a), The creation of linguistic metalanguage in Antiquity and Middle Ages as result of translational processes, Ancient Greek and Latin in the linguistic context of the Ancient Mediterranean, 5, 317.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2024b), “Congruitas als Kriterium einer bewussten Sprachform. Ein excursus durch die Latinität”, in Neis, C. (Ed.), Language and Language Awareness in the History of Linguistics/Sprache und Sprachbewusstsein in der Geschichte der Sprachwissenschaft, Nodus Publikationen, 66-87.
^ Rizza, A. (2022): “Vox, constructio, sententia. Particolarità in Alcuino di York. Ubi homo, ibi lingua. Studi in onore di Maria Patrizia Bologna. A cura di Laura Biondi et al. Alessandria: Edizioni Dell’Orso, 1119–1129.
Altri riferimenti: [modifica | modifica sorgente]
^ Colombat, B. / Rosier-Catach, I. / Baratin, M. / Lallot, J. (1999): “Dictionnaire de la terminologie linguistique: concordantia, congruitas, consequentia, katallèlotès”. Histoire Épistémologie Langage. 21/2, Constitution de la syntaxe, 149–156, https://doi.org/10.3406/hel.1999.2751
^ Colombat, B. (2017), L’énoncé (oratio) dans la tradition grammaticale latine, et spécialement chez Priscien, Scaliger et Sanctius, Langages, 205, 87-102.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2014), “La teoria grammaticale di Robertus Kilwardby: un approccio metalinguistico”. Metalinguaggio. Storia e statuto dei costrutti della linguistica, Ed. by V. Orioles, R. Bombi, M. Brazzo, Roma: Il Calamo, 451–468.
^ Covington, M. A. (1984), Syntactic theory in the High Middle Ages: modistic models of sentence structure, Cambridge-New York: Cambridge University Press.
^ Kelly, L. G. (2002), The mirror of grammar. Theology, philosophy and the Modistae, Amsterdam: John Benjamins Publishing.
^ Luhtala, A., (2020): “Syntactic relations in ancient and medieval grammatical theory”. Aspects of the theory and history of dependency grammar. Ed. by András Imrényi, Nicolas Mazziotta. Amsterdam, John Benjamins, 23–58.
^ Marmo, C. (2011),La semiotica del XIII secolo. Tra arti liberali e teologia. Milano: Bompiani.
^ Marmo, C. (2023), “Syntax in the first two commentaries on Martin of Dacia’s Modi significandi (1280s–1290s)”. Metalanguage, glossing and conceptualization in the grammars of the Middle Ages. Ed. by P. Cotticelli-Kurras, Münster: Nodus Publikationen, 143–160.
^ Rosier Catach, I. (1983), La Grammaire spéculative des Modistes, Lille: Presses Universitaires.
^ Schad, S. (2007). A lexicon of Latin grammatical terminology, Pisa-Roma: Serra Editore.
(in costruzione)
Voci correlate[modifica | modifica sorgente]
clausola, constructio, oratio, sententia.
Testi[modifica | modifica sorgente]
Albertus Magnus, Perihermeneias. Commentarium in Aristotelis librum Peri hermenias siue De interpretatione 1, 3, 1, 401, 1, 40: “Sicut autem de nomine tractamus, sic etiam de verbo tractabimus secundum potissimam verbi acceptionem, et non secundum quod ipsum considerat grammaticus: quia grammaticus considerat ipsum ad finem congruae orationis, et ideo accidentia verbi perquirit secundum quod verbum congruae vel incongruae enuntiationis potest esse principium: logicus autem refert ea ad finem veri vel falsi, per quae fit interpretatio: et ideo non considerabimus de verbo nisi illa quae faciunt ad hanc intentionem.”
Alcuinus, Grammatica, 858.13 : “Oratio est ordinatio dictionum, congruam sententiam perfectamque demonstrans: et est oratio dicta quasi oris ratio.”
Ars Laurenshamensis: Expositio in Donatum maiorem prologus, 5, 54. “Oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectamque demonstrans; est autem oratio textus uerborum cum sensu; contextus autem uerborum sine sensu non est oratio; quare? quia non est oris ratio; est oratio dicta quasi oris ratio, eo quod ex ore et ratione consistat.”
Donatus Orthigraphus, Ars grammatica de partibus orationis, 23: “Ut Priscianus dicit: Oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectamque demonstrans.”
Guillelmus de Ockham, Summa logicae 1, 3, 61: “Quamvis enim frequenter ad congruitatem orationis habendam oportet aspicere ad genus, — haec enim est congrua 'homo est albus' et haec incongrua 'homo est alba', quod ex sola diversitate generis oritur —, tamen supposita congruitate nihil refert cuius generis vel cuius figurae sit subiectum vel praedicatum.”
Martinus Dacus, Modi significandi, 87: “His habitis dicendum est de quibusdam passionibus grammaticalibus [...] et prius de constructione quam de aliis, secundo de congruitate, tertio de perfectione. Et patet ordo, quia perfectio praesupponit congruitatem, congruitas vero constructionem. Omnis enim oratio perfecta est congrua et constructa, sed non convertitur sermo.”
Thomas of Erfurt, Grammatica speculativa, 304: “Dicendum est ergo quod congruitas et incongruitas causantur ex conformitate vel disconformitate modorum significandi, quae per se sunt de consideratione grammatici. Tamen proprietas vel improprietas sermonis causantur ex convenientia vel repugnantia significatorum specialium. Unde haec est congrua et propria, ‘cappa nigra’; et haec est impropria, 'cappa categorica'; tamen utraque istarum est congrua. Sed convenientia vel repugnantia significatorum specialium a grammatico per se non consideratur, sed magis a logico; ergo congruitas vel incongruitas in sermone non ab his causantur.”
Petrus Helias, Summa super Priscianum: liber constructionum, praecepta specialia, de nominis constructione, 2.42: “Transitivas vero constructiones dicunt ‘parasimbamata’, id est, ‘minus quam congruitate’, quia non ita congrua constructio est ubi omnes dictiones ad eandem personam non referuntur ut ‘Ego Priscianus lego Virgilium’."
Petrus Helias, Summa super Priscianum minorem, 833.21-25:“'Turba' enim collectivum nomen est et pluralitatem significat. Non enim nisi de pluralibus dici potest, et propter pluralitatem que ex ea intelligitur, intelligitur recte quod sic dicitur 'turba ruunt', et ubicumque congruit sensus quamvis vox non congruat figura est, et talis constructio recipitur a grammaticis.”
Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, II.15: “Oratio est ordinatio dictionum congrua, sententiam perfectam demonstrans.”
Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, XVIII, 5: “et sciendum, quod has quidem constructiones, quae per nominativum absolvuntur, stoici ἀξιώματα vel συμβάματα, id est dignitates vel congruitates, vocabant - ut ‘ego Priscianus scribo, Apollonius ambulat, Plato philosophatur’, illas vero, quibus transitiones ab alia ad aliam fiunt personam, in quibus necesse est cum nominativo etiam obliquum aliquem casum proferri, παρασυμβάματα dicebant, hoc est minus quam congruitates, ut ‘Cicero servat patriam’, quando vero ex duobus obliquis constructio fitἀσύμβαμα, id est incongruitatem, dicebant, ut ‘placet mihi venire ad te’, nominibus ipsis tamen seu verbis hoc exigentibus.”
Sedulius Scotus, In Donati artem minorem, 6.13: “Oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectamque demonstrans.”