Distinctio

(pagina in costruzione)

Il termine distinctio può indicare genericamente un segno di interpunzione (punctuation mark in Schad 2007: 138) oppure uno specifico ‘punto in alto’ rispetto alla lettera, che ha il valore di punto fermo e che si contrappone al punto sotto la lettera (subdistinctio o comma) o a metà altezza (media distinctio o cola). Nel sistema di Dionisio Trace (II a.C.), distinctio (gr. stígmē) è presentato come la fine di un pensiero compiuto, mentre positura (gr. thesis) indica più precisamente il segno di interpunzione.

distinctio	L.
subdistinctio	Ḷ
media distinctio	L·

I capitoli delle grammatiche dedicati alle distinctiones non si limitano a descrivere una prassi grafica ma contengono riflessioni di carattere sintattico, logico e semantico, per es. quando si dice che il punto indica che il senso è ‘compiuto’: Distinctio quid est? Apposito puncto nota finiti sensus vel pendentis mora (Diom. 1.437.14; Vict. 6.192.8; Aud. 7.324.13); Distinctio est, ubi finitur plena sententia (Don. 612.3; Serv. 4.427.38).

Il termine distinctio si trova, oltre che in grammatica, in trattati di retorica e di musica, dove indica una pausa.

Storia degli studi

Il termine distinctio ha valore tecnico già presso Elio Donato (IV sec.) e si trova dunque in Schad (2007: 138). Tuttavia, la punteggiatura in generale ha ricevuto poca attenzione, come testimonia l‘assenza di una specifica trattazione in Covington (1984-2009), Kneepkens (1990, 2004), Rosier-Catach (1994), Colombat – Lahaussois (2019). Marmo (1994, 2011) annovera distinctio e distinguere fra le voci del suo volume sulla semiotica dei Modisti, anche se le occorrenze non fanno mai riferimento alla punteggiatura (per distinctio si intende la separazione fra due concetti o approcci diversi).

Per la storia della punteggiatura in ambito europeo si possono consultare Maierù (1984) e Parkes (1993). Il concetto di distinctio è inoltre proprio della terminologia retorica (Bielitz 1977; Bernhard 2006) e musicale (Müller 1964; Ueding et al. 1992-2011): Cotticelli-Kurras (2024a, 2024b) ha messo in luce il rapporto metalinguistico tra le discipline grammaticali, retoriche e musicali e le corrispondenze terminologiche tra diversi autori antichi e medievali. Una trattazione della punteggiatura come strumento di parsing sintattico applicato al volgare si trova in Cotticelli-Kurras (in stampa a, in stampa b). Infine, per la storia dei termini periodo, colon e comma, si veda Cotticelli-Kurras (2020; 2024b: n.19).

Attestazioni di Distinctio

Il termine distinctio ricorre con un uso specialistico in diversi autori, tra cui:

• Isidorus Hispalensis (560-636)
• Alcuinus Eboracensis (735-804)
• Sedulius Scotus (?-858)
• Donatus Ortigraphus (IX secolo)
• Murethach (IX secolo)
• Remigius Autissiodorensis (841-908)
• Ars Laureshamensis (X-XI secolo)
• Petrus Helias (1100-1166)
• Hugo de Sancto Victore (1196-1141)

Significati e usi di Distinctio

Distinctio in corrispondenza con termini greci

• Donatus Ortigraphus, Ars grammatica, De posituris, 1
• Murethach, In Donati artem maiorem, 43, 2-4

Tre forme di distinctio, anche in relazione a mora

• Aelius Donatus, 612.3a
• Diomedes, 1.436.24
• Diomedes, 1.437.12, 15
• Pseudo-Sergius, 4.484.23
• Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 52, 52

Distinctio come indicatore della completezza del senso

• Aelius Donatus, 612.3b
• Aelius Donatus, 4.372.17
• Diomedes, 1.437.16
• Diomedes, 1.438.5
• Donatus Ortigraphus, Ars grammatica, De posituris, 5
• Alcuinus Eboracensis, Grammatica, 858, 23
• Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 50, 4
• Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 52, 72
• Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem, prologus, 5, 64
• Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem 1, De posituris, 184, 1-5; 14
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1475

Distinctio come strumento di articolazione della frase

• Isidorus Hispalensis, Etymologiae, I.20, 1ss.
• Donatus Ortigraphus, Ars grammatica, De posituris, 10-12
• Murethach, Intellectus in Donati Arte maiore, L&S C670, 44, 7-73 (passim)
• Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 54
• Remigius Autissiodorensis, In Donati artem maiorem, 230, 29
• Remegius Autissiodorensis, In Donati artem maiorem, 231, 12
• Iohannes Sarisberiensis, Metalogicon, 1, 20, 6
• Petrus Helias, Summa super Priscianum, liber constructionum, praecepta specialia, de nominis constructione, 2 1019, 2ss.
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1451
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1481-86
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1496-1508
• Dositheus, 7.428.16

Distinctio in relazione al respiro

• Aelius Donatus, 612.6
• Cassiodorus, Exc., 7.215.8

Distinctio in ambito musicale

• Johannes Afflighemensis, De musica, X, p. 79
• Odo Cluniacensis, De musica, pp. 275-6

Riferimenti

Riferimenti PRIN:

^ Cotticelli Kurras P. (2020), Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition?. In P. Cotticelli-Kurras (ed.), Word, phrase and sentence in Relation. Ancient Grammars and Contexts (Trends in classics, Supplementary Volumes 99). Berlin, De Gruyter, 1-50.

^ Cotticelli-Kurras P. (2024a), Towards a classification of sentences in Medieval grammars: the role of positurae. In Rivista Italiana di Linguistica e Dialettologia 26, 69-90.

^^ab Cotticelli-Kurras P. (2024b), Elaborando il metalinguaggio linguistico: intrecci tra trivio e quadrivio. In A. Bianchi (ed.) Tra grammatica e metagrammatica: storia del metalinguaggio. Atti del Convegno, Macerata, 16-17 dicembre 2022. Roma, Il Calamo, 167-194.

^ Cotticelli-Kurras P. (in stampa a). Grammaticography in Europe between 1500 and 1700: the new national syntactic metalanguage as an indication of awareness of national languages. Intervento a convegno (Ichols XVI, Tbilisi 26-30 ago. 2024).

^ Cotticelli-Kurras P. (in stampa b). Interpunktion als Textpartitur und syntaktische Gliederung: Die ersten Grammatiken des ‚volgare italiano‘. Intervento a convegno (XXXIII Studienkreis der Geschichte der Sprachwissenschaft, Regensburg 12-13 sett. 2024).

Altri riferimenti:

^ Bernhard M. (2006), Lexicon musicum latinum medii aevi. München, Verlag der Bayeri schen Akademie der Wissenschaften.

^ Bielitz M. (1977), Musik und Grammatik. Studien zur mittelalterlichen Musiktheorie. München-Salzburg, Musikverlag Katzbichler.

^ Colombat B., Lahaussois A. (2019), Histoire des parties du discours. Orbis tome 46. Leuven-Paris-Bristol, Peeters.

^ Colombat B., Savelli M. (2001), Métalangage et terminologie linguistique, 2 vols. Louvain: Peeters.

^ Covington M. (1984), Syntactic theory in the High Middle Ages: modistic models of sentence structure (Cambridge Studies in Linguistics 39). Cambridge-New York, Cambridge University Press [= (2009) Digitally printed version].

^ Kneepkens C. (1990), On mediaeval syntactic thought with special reference to the notion of construction. In Histoire Épistémologie Langage 12, 139–176.

^ Kneepkens C. (2004), Some Notes on the Revival of Modistic Linguistics in the Fifteenth Century: Ps.-Johannes Versor and William Zenders of Weert. In R. Friedman, S. Ebbesen (eds.), John Buridan and Beyond: Topics in the Language Sciences, 1300-1700. Copenhagen, Commission Agent - C.A. Reitzel, 89–119.

^ Law V. (1997), Grammar and Grammarians in the Early Middle Ages. London-New York, Longman.

^ Maierù A. (a cura di) (1984), Grafia e interpunzione del Latino nel medioevo, Seminario Internazionale (Roma, 27-29 settembre 1984). Roma, Edizioni dell’Ateneo.

^ Marchello-Nizia C. (1978), Ponctuation et «unités de lecture» dans les manuscrits médiévaux ou: je ponctue, tu lis, il théorise (Punctuation and "units of reading" in medieval manuscripts: or, I punctuate, you read, he theorizes). In Langue Française 40, 32-44.

^ Marmo C. (1994), Semiotica e linguaggio nella Scolastica: Parigi, Bologna, Erfurt 1270-1330. La semiotica dei Modisti (Nuovi Studi Storici 26). Roma, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo.

^ Marmo C. (2011), La semiotica del XIII secolo. Tra arti liberali e teologia (Studi Bompiani). Milano, Bompiani.

^ Müller R. W. (1964), Rhetorische und syntaktische Interpunktion: Untersuchungen zur Pausenbezeichnung im antiken Latein. Dissertation. Tübingen.

^ Panti C. (2014), Musica e cultura enciclopedica fra tarda antichità e alto Medioevo. In U. Eco (ed.), Il Medioevo (secoli V-X). Storia della civiltà europea. Edizione in 75 ebook. EncycloMedia publisher.

^ Parkes M. B. (1993), Pause and effect: an introduction to the history of punctuation in the West. Berkeley-Los Angeles, University of California Press.

^ Rosier-Catach I. (1994), La Parole comme acte. Sur la grammaire et la sémantique au XIIIe siècle. Paris, Vrin.

^^ab Schad S. (2007), A lexicon of Latin grammatical terminology (Studia erudita 6). Pisa-Roma, F. Serra.

^ Swiggers P. (1998), Pour une systématique de la terminologie linguistique, considérations historiographiques, méthodologiques et épistémologiques. In Mémoires de la Société de Linguistique de Paris 6 (numéro spécial: La terminologie linguistique), 11-49.

^ Ueding et alii (eds.), (1992-2011), Historisches Wörterbuch der Rhetorik. Tübingen, Max Niemeyer Verlag.

Voci correlate

Clausula, Cola, Colon, Mora, Periodus, Positura, Punctum, Sententia

Testi

Diomedes, 1.436.24: Discretio [...] ostenditur modis quinque, continuatione separatione distinctione subdistinctione vel mora.

Diomedes, 1.437.12, 15: Hae tres sunt, distinctio, subdistinctio, media distinctio sive mora vel, ut quibusdam videtur, submedia [...]. 15. [Distinctio est] nota finiti sensus vel pendentis mora (cfr. Vict. 6.192.9; Aud. 7.324.14).

Diomedes, 1.437.16: Definitio summo (loco ponitur), cum sensum terminat, et vocatur finalis a nobis, a Graecis teleia (cfr. Vict. 6.192,9 telia; Aud. 7.324.14).

Diomedes, 1.438.5: Subdistinctio est silentii nota legitimi, qua pronuntiationis terminus sensu manente ita suspenditur ut statim id quod sequitur succedere debeat.

Aelius Donatus, 4.372.17: Subdistinctio est, ubi non multum superest de sententia, quod tamen necessario separatum mox inferendum sit.

Aelius Donatus, 612.3a: Tres sunt omnino positurae vel distinctiones, quas theseis Graeci vocant, distinctio, subdistinctio, media distinctio.

Aelius Donatus, 612.3b: Distinctio est, ubi finitur plena sententia; huius punctum ad summum litteram ponimus (cfr. Serv. 4.427,38).

Aelius Donatus, 612.6: Media distinctio est, ubi fere tantum de sententia superest, quantum iam diximus, cum tamen respirandum sit: huius punctum ad mediam litteram ponimus (cfr. Serv. 4.428.2)

Dositheus, 7.428.16: Subdistinctio est diurnitas quaedam temporis differens orationem ad sententiae qualitatem.

Pseudo-Sergius, 4.484.23: Dicta distinctio est vel positura, quod positum punctum distinguit nostram orationem, et cum distinctio species sit positurae, tamen abusive pro ipsa positura, hoc est pro ipso genere, accipimus distinctionem. nam cum sit codex emendatus distinctione, media distinctione, subdistinctione, dicitur nomen codex esse distinctus.

Cassiodorus, Exc., 7.215.8: Positura sive distinctio est moderatae pronuntiationis apta repausatio.

Isidorus Hispalensis, Etymologiae, I.20, 1ss.: Positura est figura ad distinguendos sensus per cola et commata et periodos, quae dum ordine suo adponitur, sensum nobis lectionis ostendit. Dictae autem positurae vel quia punctis positis adnotantur, vel quia ibi vox pro intervallo distinctionis deponitur. Has Graeci θέσεις vocant, Latini posituras. Prima positura subdistinctio dicitur; eadem et comma. Media distinctio sequens est; ipsa et cola. Ultima distinctio, quae totam sententiam cludit, ipsa est periodus; cuius, ut diximus, partes sunt cola et comma; quarum diversitas punctis diverso loco positis demonstratur. Ubi enim initio pronuntiationis necdum plena pars sensui est, et tamen respirare oportet, fit comma, id est particula sensus, punctusque ad imam litteram ponitur; et vocatur subdistinctio, ab eo quod punctum subtus, id est ad imam litteram, accipit. Ubi autem in sequentibus iam sententia sensum praestat, sed adhuc aliquid superest de sententiae plenitudine, fit cola, mediamque litteram puncto notamus; et mediam distinctionem vocamus, quia punctum ad mediam litteram ponimus. Ubi vero iam per gradus pronuntiando plenam sententiae clausulam facimus, fit periodus, punctumque ad caput litterae ponimus; et vocatur distinctio, id est disiunctio, quia integram separavit sententiam [...].Totus autem uersus periodus est.

Alcuinus Eboracensis, Grammatica, 858, 23: Positurae sunt puncti ad distinguendos sensus.

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 52, 52: Nam si distinctionum seriem per gradus cognitos sequeretur primo plenam deinde subdistinctionem deinde mediam nequaquam ponere potuisset sed magis incipit ubi praedictae positurae ad finem tendere comprobantur sequitur subdistinctio deinde media quae plenas semper praecedunt potius quam sequuntur.

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 50, 4: Sed si uelis scire quid sit positura hac definitione cognosce est igitur positura figura ad distinguendos sensus per cola et commata et periodos quae dum ordine suo apponitur nobis sensum lectionis ostendit.

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 52, 72: Sed pro ratione supradicta locis congruis apponuntur ut distinctiones istae bene positae sensum nobis euidenter aperiant (cfr. Vincentius Belvacensis, Speculum maius: Speculum doctrinale 2, 187, 207, 18-22).

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1, 54: Illud etiam perspicaciter attendendum est quod familiaris elocutio quae grece εἰρομένη λέξις appellatur licet neque ex commatibus et colis et periodo consistat tamen subdistinctionem mediamque distinctionem ac distinctionem in sese contineat prout ipse orationis contextus conuenienter desiderat.

Donatus Ortigraphus, Ars grammatica, De posituris, 1: Discipulus. Quid est positura? Magister. Est Grecum nomen ‘θέσεις’ et Latine dicitur ‘positurae’, et θέσεις tres divisiones habet cum Grecis, id est ‘cola’ et ‘commata’ et ‘perchiodos’, quae Latine dicuntur ‘subdistinctio, media distinctio, distinctio.

Donatus Ortigraphus, Ars grammatica, De Posituris, 5: Ut Isidorus dicit: Positura est figura ad distinguendos sensus per cola et commata et perchiodos, quae dum ordine suo adponitur, sensum nobis lectionis ostendit.

Donatus Ortigraphus, Ars grammatica, De posituris, 10-12: Prima positura ‘subdistinctio’ dicitur et ‘comma’ eadem est. “Media distinctio” sequens est; ipsa et “cola”. Ultima “distinctio”, quae totam sententiam cludit, ipsa “perchiodos” cuius, ut diximus, partes sunt cola et comma.

Murethach, In Donati artem maiorem, 43, 2-4: Tres sunt positurae vel distinctiones, quas thesis greci vocant, distinctio, subdistinctio, media distinctio. Positurae dicuntur quidam puncti, qui ponuntur ad hoc iuxta dictionem, ut ostendant positionem uocis, uel certe [quod] ideo ponuntur, ut manifestior intelligentia in dictione cito inueniri possit (cfr. Murethach, Autissiodorensis Metensisque, Intellectus in Donati Arte maiore, C670, 43, 2).

Murethach, Intellectus in Donati Arte maiore, L&S C670, 44, 7-73 (passim): Distinctiones autem, id est puncti, dicuntur, eo quod distinguant, id est dividant, sententiam per membra partium. 12. ‘Distinctio subdistinctio media distinctio’. 13. Distinctio enim in fine sententiae ponitur. 14. Deinde retro subdistinctio post mediam sententiam; deinde media distinctio. 20. ‘Distinctio est, ubi finitur plena sententia’. 34. ‘Media distinctio est, ubi fere tantum de sententia superest, quantum iam diximus, cum tamen respirandum sit’, id est repausandum. 39. Cuius rei exemplum est “iubilate deo omnis terra”, ecce media distinctio; “psalmum dicite nomini eius”, ecce subdistinctio; “date gloriam laudi eius”, ecce distinctio. 48. Periodos ipsa est distinctio, coma autem subdistinctio, cola uero media distinctio. 73. ‘Aut per distinctionem, si quis dicat ‘‘uidi statuam auream hastam tenentem”’.

Remigius Autissiodorensis, In Donati artem maiorem, 230, 29: Distinctio est, cuius punctum ad faciem litterae, i(dest) ad summitatem ponimus. 32. Subdistinctio dicitur, eo quod subtus litteram punctus eius ponitur, ut sententiam distinguat i(dest) dividat || 208 || --- Mox inferendum, ne si diu repausaretur, distinctio esse uideatur. 37. Media distinctio dicitur, quia medietas sensus ibi est, ut: Iubilate deo omnis terra. 231, 6. Et per colon media intelligitur distinctio, per comma subdistinctio.

Remegius Autissiodorensis, In Donati artem maiorem, 231, 12: Sunt enim eiusdem dictionis partes, sed in minoribus partibus colon dicimus [...]. Comma vero est in maioribus. (Cfr. Hubert, Corpus stigmatologicum minus, 81).

Odo Cluniacensis, De musica, pp. 275-6: Distinctio vero in musica est, quantum de quolibet cantu continuamus, quae ubi vox requieverit, pronuntiatur. Item sicut una pars locutionis aut duae vel plures sensum perficiunt, et sententiam integram comprehendunt, ut cum dico quid facis? respondes lego, sive lectionem firmo, sive aliquam sententiam quaero: ita una, duae vel plures ex his musicae partibus versiculum, antiphonam vel responsorium perficiunt, nec tamen suorum numerorum significationem amittunt.

Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem, prologus, 5, 64: Positurae sunt puncti ad distinguendos sensus.

Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem, 1, De posituris, 184, 1-5; 14: De posituris tres svnt positvrae vel distinctiones, qvas thesis greci vocant. Positurae dictae sunt, uel quia punctis positis adnotantur uel quia ibi uox per interuallum distinctionis deponitur. Ad hoc autem iuxta dictionem positurae (id est puncta) ponuntur, ut ostendant depositionem uocis uel ut manifestior intelligentia in dictione cito inueniri possit.

Johannes Afflighemensis, De musica, X, p. 79: Vel certe toni dicuntur ad similitudinem tonorum, quos Donatus distinctiones vocat; sicut enim in prosa tres considerantur distinctiones, quae et pausationes appellari possunt, scilicet colon id est membrum, comma, incisio, periodus clausura sive circuitus, ita et in cantu. In prosa quippe quando suspensive legitur, colon vocatur; quando per legitimum punctum sententia dividitur, comma, quando ad finem sententia deducitur, periodus est.

Petrus Helias, Summa super Priscianum, liber constructionum, praecepta specialia, de nominis constructione, 2, 1019, 2ss.: Et quoniam hic facta est mencio de subdistinctione, videndum est quod tria necessaria sunt in legendis observanda, scilicet, distinctio et subdistinctio et media distinctio. 4. Et est media distinctio quod appellamus punctum; subdistinctio est quod dicimus metrum; distinctio vero est quod dicimus finem versus. 6. Media autem distinctio debet fieri quando, perfecta una clausula, nondum perfecta habetur sentencia ut ‘omnibus venientibus ad ecclesiam’. 10. Tunc vero debet fieri distinctio, id est, versus, quando ita perfecta est sentencia ut nil amplius addi desideret. 12. Et dicitur media distinctio non, ut putaverunt quidam, quod primo debet fieri subdistinctio, deinde media distinctio et postea distinctio, sed media distinctio dicitur ex consuetudine antiquorum qui quando volebant facere mediam distinctionem punctum in medio ultime littere ponebant; in subdistinctione vero ad capud littere ponebant punctum; in distinctione in inferiori parte littere punctum ponebant. 19. Subdistinctio vero dicitur, id est, ‘minus quam distinctio’, ut illud ‘sub’ diminutionem significet, sicut subdisiunctiva coniunctio dicitur quasi ‘minus quam disiunctiva’, eo quod cum in distinctione ex toto perfecta sit sentencia, ut nichil addi desideret, in subdistinctione quidem perfecta est sed tamen adhuc aliquid addi desiderat ad maiorem perfectionem.

Iohannes Sarisberiensis, Metalogicon, 1, 20, 6: Sensus quoque distinguit posituris, id est figuris indicantibus ubi colon, ubi coma, ubi periodus, id est ubi subdistinctio, aut media distinctio, aut distinctio facienda est.

Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1481-86: Prima positura subdistinctio dicitur eadem et comma quod interpretatur diuisio uel cesa quia in eo prima distinctio est [...]. Secunda positura media distinctio uocatur que et ipsa colum dicitur quod interpretatur membrum quia partem complectitur sententie perfecte [...]. Tertia positura distinctio siue ultima distinctio uocatur; ipsa est periodus que totam concludit sententiam.

Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1451: Positura est figura paragrapho contraria quia sicut ille principia notat ita ista fines a principiis separat.

Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1496-1508: Unde autem in progrediendo iam sententia sensum prestat sed adhuc aliquid superest de sententie plenitudine fit colum mediam que litteram puncto notamus et media distinctio uocatur hec quia punctum ad mediam litteram ponimus. Vbi uero per gradus pronunciando plenam sententie clausulam facimus fit periodus punctum que ad caput littere ponimus et uocatur distinctio id est disiunctio quia integram separauit sententiam et hoc quidem apud oratores ita est; nam partem hanc id est po situram quantum ad officium pertinet hoc est ad agendum oratori censeo assignandam sicut ceteras que dicte sunt quamuis inter grammatice attributa numeretur quantum ad primam insinuationem spectat [...]. 1508: Horum quippe omnium doctrina quidem grammatici est usus uero atque exercitatio est oratoris; quapropter hec distinctio in ipsa oratione taliter facienda est.

Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10, 123, 1475: Positura est figura posita in serie lectionis ad distinguendos sensus per cola et commata et periodos quedum ordine suo apponitur sensum nobis lectionis dilucidat.