Constructio (grammatica)

Constructio è stato interpretato da Schad (2007: 92) come 'sintassi, costruzione sintattica' (inserire qui informazioni riguardanti il significato generale del termine).

Attestazioni di Constructio

Primi usi specialistici del termine constructio si attestano già in età carolingia con le Glosse (9°-10° secolo) e il commento a Donato del grammatico irlandese Murethach

• In che aree?

ArcGis SiRe - Clicca per accedere alla mappa interattiva

• In che tipologie di testi? Schulgramatik?

• Quali autori e i testi in cui ricorre Constructio (una selezione?)
  • Gilberto Porretano (1070-1154)
  • Ugo di San Vittore (1196-1141)
  • Pietro Abelardo (1049-1172)
  • Ars Laureshamensis (X-XI secolo)
  • Glossa Promisimus (XII secolo)
  • Eberardo di Béthune ( - 1212)
  • Robert Kilwardby (1215-1279)

Significati e usi di Constructio

Constructio in combinazione con litterae e con il significato di “forma grammaticale” o “valore delle parole”

• Petrus Abaelardus, Commentaria super S. Pauli Epistolam ad Romanos L&S D890 IV, 323 [1]

Constructio con il senso di “struttura dell’enunciato”

• Petrus Abaelardus, LI Int. 6, 3, 181 [2]

Constructio nella descrizione delle funzioni dell’enunciato

• Petrus Abaelardus, LI Int. 4, 40, 139 [3]

Constructio come sinonimo di sententia orationis

• Petrus Abaelardus, Dialectica, I, 3, De uerbo, 136 [4]
• Petrus Abaelardus, LI Int. 10, par. 6, 308 [5]
• Petrus Abaelardus, Dialectica, II, 1, De oratione, 148 [6]
• Petrus Abaelardus, Dialectica II, 1, De perfectis et imperfectis, 148 [7]
• Ars Laureshamensis (X-XI cent.): Expositio in Donatum maiorem, 31, 58 [8]

In relazione a vox e constructio vocum

• Petrus Abaelardus, Introductiones paruulorum: Editio super Aristotelem ‘De interpretatione’, 125 [9]
• Petrus Abaelardus, LI Int. 10, 8, 309 [10]

Costructio come sinonimo di ordinatio

• Glossa Promisimus (f46, r2) [11]

Definizione di constructio sulla base della necessità di costruzione del discorso

• Grammatica Porretani (60) [12]

In riferimento all’ordine delle parole e alla formazione della constructio perfecta, specialmente se costituita di nome e predicato

• Hugo de Sancto Victore, De grammatica 3, 105 [13]
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica 4,106 [14]
• Hugo de Sancto Victore, De grammatica 4,107 [15]
• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, appendix: prologus I, 5.2.2, 229 [16]

Constructio come sinonimo di Oratio

• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, Appendix, prologus I, 6.1.1.1, 231 [17]
• Kilwardby f. 59rb [18]

Riferimenti

Sezione in costruzione...

Materiali PRIN:

Cotticelli-Kurras P. (2021), Constructio and related terms in medieval grammars: toward a theory of syntax. In M.L. Aliffi, A. Bartolotta, C. Nigrelli (eds.), Perspectives on Language and Linguistics, Essays in honour of Lucio Melazzo. Palermo, Palermo University Press, pp. 93-115.

Rizza A. (2023), Vox, constructio, sententia. Particolarità in Alcuino da York. In L. Biondi, F. Dedè, A. Scala, C. Meluzzi, M. Vai (eds.), Ubi homo, ibi lingua. Studi in onore di Maria Patrizia Bologna. Alessandria, Edizioni dell’Orso, pp. 1135-1146.

Altri riferimenti:

Graffi G. (2012), Appunti sulle nozioni di constructio e di dependentia nelle teorie dei Modisti. In V. Orioles (eds.), Per Roberto Gusmani. Studi in ricordo, vol. II, Linguistica storica e teorica. Udine, Forum, pp. 285-302.

^ Schad S. (2007), A Lexicon of Latin Grammatical Terminology. Pisa-Roma, Fabrizio Serra Editore.

Colombat & Lahaussois 2019: 20; Kelly (in Waugh & Monville-Burston & Joseph) 2023: 159, 167; Luhtala (in Koerner) 1993: 166; Rosier-Catach 2010: 207.

Note

[1] Petrus Abaelardus, Commentaria super S. Pauli Epistolam ad Romanos L&S D890 IV, 323: Ut igitur litterae constructio quoquo modo texatur, ita huius uersiculi principium fini coniunge: “Ei autem qui potens est” etc. “honor et gloria”, sit subaudis; et rursus cum dicitur “cui”, subaudiatur est, ac si uidelicet dicatur: “Ei” sit “honor et gloria” cuius est, ac si uidelicet dicatur, sicuti reuera est sit, inquam, “per Iesum Christum” per quem glorificandus est Pater

[2] Petrus Abaelardus, LI Int. 6, 3, 181: Vnde in nomine constructio incipit et in uerbo perficitur

[3] Petrus Abaelardus, LI Int. 4, 40, 139: Similiter, licet Socratem currere et Socrates currit idem dicant, diuersas tamen habent constructiones, quia et si dicam Possibile est uel Verum est Socratem currere uel ambulare, ualet constructio, sed non ita Possibile est Socrates currit; uel si dicam Si Socrates currit, Socrates ambulat, ualet, si uero dicam Si Socratem currere, Socratem ambulare, nil est

[4] Petrus Abaelardus, Dialectica, I, 3, De uerbo, 136: At vero cum totius constructionis sententia pensatur ac simul verba in sensu alterius enuntiationis confunduntur, non iam singularum dictionum significatio attendenda est, sed tota magis orationis sententia intelligenda; atque in eo impropria dicitur orationis constructio quod eius sententia ex significatione partium non venit

[5] Petrus Abaelardus, LI Int. 10, par. 6, 308: Orationem quoque ab hac constructione omnino separat, quia ad hanc uariationem oppositionum constructio orationis non ualet, cum uidelicet orationes per finitum et infinitum uariari nequeant.

[6] Petrus Abaelardus, Dialectica, II, 1, De oratione, 14: Quodsi ad veritatem orationis et in ipsis orationibus competens valet coniunctio, quanto magis in simplicibus dictionibus congrua servanda est constructio.

[7] Petrus Abaelardus, Dialectica II, 1, De perfectis et imperfectis, 148: Competens enim est substantivi et adiectivi constructio, cum ad eumdem casum, ad idem genus et eumdem numerum copulantur

[8] Ars Laureshamensis (X-XI cent.): Expositio in Donatum maiorem, 31, 58: Sed sciendum est, quia in illis nominibus sit haec constructio, quae, quamuis singulariter efferantur, sensu tamen pluralia sunt

[9] Petrus Abaelardus, LI Int. 10, 8, 309: Sed vox quidem.’ Affirmatio non erit una, sed erit una vox, id est una constructio vocum, affirmationes vero multae, id est materia multarum affirmationum

[10] Petrus Abaelardus, LI Int. 10, 8, 309: Nam si in unam dictionem transiret, cum alicui apponitur, constructio quidem ualeret sicut cum dicitur Lignum est non albus homo et non-albus unum nomen est infinitum additum homini – iuxta quod Porphyrius etiam hanc inferentiam denegat: Si non est iustus homo, est non-iustus homo -; similiter cum dicimus non animal rationale, si non animal unum sit infinitum cui rationale apponatur, ualet orationis iunctura, et tale est Equus est non animal rationale, ac si diceretur Equus est non animal, quod, scilicet non animal, est rationale, et est falsa propositio.

[11] Glossa Promisimus (f46, r2): Oratio est congrua dictionum ordinatio, id est quiddam constans ex dictionibus congrue ordinatis: constructio est congrua dictionum ordinatio, id est proprietas quae inest dictionibus

[12] Grammatica Porretani (60): Constructio ergo est rationa(bi)lis ordinatio dictionum ad componendam orationem

[13] Hugo de Sancto Victore, De grammatica 3, 105: Quapropter quia de partibus orationis que simplices sunt quantum in presenti uisum est consummasti superest ut ea quoque que de constructione earumdem dicenda sunt adicias

[14] Hugo de Sancto Victore, De grammatica 4,106: In omni ergo constructione perfecta nomen et uerbum principatum optinent et secundo pronomen quod uice nominis uerbo coniungitur

[15] Hugo de Sancto Victore, De grammatica 4,107: Item quidquid in constructione adicitur preter nomen et uerbum uel nominis uel uerbi determinatio esse uidetur cum priora sunt semper que determinantur quam ea quibus determinamus aliquid

[16] Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, appendix: prologus I, 5.2.2, 229: Dyasintetica est alia pars loquens de dictionum unitione siue coniunctione que dicitur constructio, id est constructibilium unio

[17] Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, Appendix, prologus I, 6.1.1.1, 231: Si autem ille sermo sit complexus, sic est oratio uel constructio, de qua determinat actor in assignando illud capitulum, scilicet PENITET ET TEDET | (XXVII, 1)

[18] Kilwardby f. 59rb: Constructio est passio analoga sicut constructibile analogum. Et primo inuenitur in partibus declinabilibus, <posterius autem in indeclinabilibus [add. Ms Cambridge, Peterhouse 191, f. 147ra]>. Et inter declinabiles primo est constructio partium principalium sicut nominis et uerbi et posterius conuenit pronomini et participio