Articulus: differenze tra le versioni
Nessun oggetto della modifica |
|||
| Riga 15: | Riga 15: | ||
''Articulus'' compare in senso tecnico, tra gli altri, nei seguenti autori di epoca medievale: | ''Articulus'' compare in senso tecnico, tra gli altri, nei seguenti autori di epoca medievale: | ||
* Petrus Abaelardus (1049-1172) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Pietro_Abelardo Petrus Abaelardus] (1049-1172) | ||
* Albertus Magnus (1193/1206-1280) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Alberto_Magno Albertus Magnus] (1193/1206-1280) | ||
* Alcuinus (735 ca.- 804) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Alcuino_di_York Alcuinus] (735 ca.- 804) | ||
* Vincentius Bellovacensis (1190-1264) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Vincenzo_di_Beauvais Vincentius Bellovacensis] (1190-1264) | ||
* Petrus Helias (fl. XII sec.) | * [[wikipedia:Peter_Helias|Petrus Helias]] (fl. XII sec.) | ||
* Petrus Pisanus (744-799) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Pietro_da_Pisa_(744-799) Petrus Pisanus] (744-799) | ||
* Iohannes Scotus Eriugena (815 ca. -877) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Scoto_Eriugena Iohannes Scotus Eriugena] (815 ca. -877) | ||
* Sedulius Scotus (†858) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Sedulio_Scoto Sedulius Scotus] (†858) | ||
* Alexander de Villa-Dei (1175-1240) | * [https://it.wikipedia.org/wiki/Alessandro_di_Villedieu Alexander de Villa-Dei] (1175-1240) | ||
== Significati e usi di ''Articulus'' == | == Significati e usi di ''Articulus'' == | ||
| Riga 85: | Riga 85: | ||
^ '''Desbordes''', F. (1988). “La fonction du grec chez les grammairiens latins”, in Rosier Catach (1988: 15–26). | ^ '''Desbordes''', F. (1988). “La fonction du grec chez les grammairiens latins”, in Rosier Catach (1988: 15–26). | ||
^ '''Forcellini''', E. (1835), ''Lexicon totius latinitatis'', 1771, | ^ '''Forcellini''', E. (1835), ''Lexicon totius latinitatis'', 1771,https://archiviodistatotorino.cultura.gov.it/strumenti/lexicon-totius-latinitatis/ | ||
^ '''Kelly''', L. G. (2002), ''The mirror of grammar''. ''Theology, philosophy and the Modistae'', Amsterdam: John Benjamins Publishing. | ^ '''Kelly''', L. G. (2002), ''The mirror of grammar''. ''Theology, philosophy and the Modistae'', Amsterdam: John Benjamins Publishing. | ||
| Riga 114: | Riga 112: | ||
== Voci correlate == | == Voci correlate == | ||
'' | ''[[clausula]]'', ''[[coniunctio]]'', ''[[Constructio (grammatica)|constructio]]'', ''[[membrum]]'', ''[[oratio]]'', ''[[sententia]]''. | ||
== Testi == | == Testi == | ||
Versione delle 10:07, 26 nov 2025
Con il termine articulus (prestito dal greco ἄρθρον, introdotto nella discussione grammaticale da Aristotele nella Poetica e ripreso successivamente nella tradizione stoica e alessandrina) la grammaticografia latina indica solitamente la classe delle parole che svolgono funzione di determinanti definiti o di pronomi relativi all’interno della frase. Si riscontrano tuttavia nella lettura sia di età classica che tardo-latina o medievale alcune sovrapposizioni terminologiche tra il concetto di articolo e quello tout-court di pronome. Inoltre, in età classica il termine è attestato anche con l’accezione di “segmento minore della frase”, in opposizione a membrum e oratio.
Nella tradizione medievale persiste in senso tecnico solamente l’accezione principale di “determinante”, anche per descrivere i pronomi relativi, con ulteriori confronti e approfondimenti in merito alla differenza categoriale rispetto ai pronomi in senso stretto.
Storia degli studi[modifica | modifica sorgente]
Vaahtera (2000: 233 n. 2) rimarca come sia frequente nella grammaticografia di epoca romana osservare che la lingua latina non possieda la categoria degli articoli: “The term articulus, used for the Greek ἄρθρον, was, however, used of the Latin pronouns as well […] The grammarians may, in defining gender with the help of the pronoun, refer to it with expressions like pronomen vel articulus [...], or articulum sive articulare pronomen”. Schad (2007: 42), infatti, registra unicamente le accezioni di articulus come ‘pronoun’, attestato in autori come Varrone, o ‘article’, facendo riferimento principalmente ai grammatici tardo latini.
Denecker e Swiggers (2018) compiono un’ampia panoramica sull’uso metalinguistico del termine articulus in epoca classica e tardo-latina, sciogliendone le ambiguità semantiche dovute ai mutamenti morfologici a cui è andata incontro la stessa lingua latina dall’età classica a quella tarda, e in seguito verso l’evoluzione delle lingue romanze. In particolare, sottolineano come il sistema pronominale latino sia andato incontro a una profonda catena di mutamenti “involving displacements of the members of the demonstrative set. Hic assumed the function of a generic anaphoric or cataphoric element; iste took the place of hic; ille on the one hand replaced is, and on the other started to take on the new function of nominal determiner, in competition with ipse.” (Denecker e Swiggers 2018: 132). Tale mutamento si riflette a cascata sulle lingue romanze, alcune delle quali derivano il proprio sistema di articoli da ille, altre da ipse. Il dibattito sul ruolo dell’articolo nel sistema grammaticale prosegue anche in epoca alto-medievale in tutti i commentatori di Donato e Prisciano.
Come però mostra chiaramente Cotticelli (2022: 354), nella retorica classica articulus è attestato anche con l’accezione di “segmento sintattico minore dell’oratio”, inferiore anche al membrum, e spesso identificato con sintagmi composti da singole parole in posizione incidentale all’interno della frase. Forcellini (1835: I.292), infatti, riporta regolarmente anche questa accezione, con riferimenti ad esempio a Cicerone e Quintiliano. Tale accezione però non prosegue nella tradizione grammaticale successiva.
(in costruzione)
Attestazioni di Articulus[modifica | modifica sorgente]
Articulus compare in senso tecnico, tra gli altri, nei seguenti autori di epoca medievale:
- Petrus Abaelardus (1049-1172)
- Albertus Magnus (1193/1206-1280)
- Alcuinus (735 ca.- 804)
- Vincentius Bellovacensis (1190-1264)
- Petrus Helias (fl. XII sec.)
- Petrus Pisanus (744-799)
- Iohannes Scotus Eriugena (815 ca. -877)
- Sedulius Scotus (†858)
- Alexander de Villa-Dei (1175-1240)
Significati e usi di Articulus[modifica | modifica sorgente]
Definizione di Articulus come parte del discorso e ruolo nel sistema grammaticale[modifica | modifica sorgente]
- Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem. 2.
- Diomedes Grammaticus, Ars grammatica (GL 1), 300-301.
- Aelius Donatus, Ars grammatica, I.5
- Iohannes Scotus Eriugena, Excerpta ex Macrobii opere De verborum Graeci Latinique differentiis vel societatibus, 5.599.
- Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, 2.54.9.
Articulus in relazione alla constructio dei pronomi relativi (e della frase in generale)[modifica | modifica sorgente]
- Petrus Abaelardus, Logica 'ingredientibus': Glossae super 'Peri hermeneias', 12.30.405.
- Vincentius Beluacensis, Speculum maius: Speculum doctrinale, 2.128.
- Petrus Helias, Summa super Priscianum: de arte grammatica, de dictione, de nomine, de genere, I.185.
Articulus in opposizione a pronomen nell’analisi morfologica[modifica | modifica sorgente]
- Alcuinus, Excerptiones super Priscianum, I, 15, 31.
- Anonymus ad Cuimnanum. Expossitio latinitatis, 2.131-132
- Aristoteles (pseudo), Rhetorica ad Alexandrum, 26.206.
- Aelius Donatus, Ars grammatica, II.11.
- Petrus Helias, Summa super Priscianum: de arte grammatica, de dictione, de nomine, de genere, I.323.
- Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 2.111.
- Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 2.192-193.
Articulus come “segmento della costruzione sintattica” (inferiore al membrum)[modifica | modifica sorgente]
- M. Tullius Cicero, De oratore, 3.186.
- M. Tullius Cicero (pseudo), Rhetorica ad Herennium, 4.19.26.
- Q. Fabius Quintilianus, Institutio Oratoria, 13.3.51.
Riferimenti[modifica | modifica sorgente]
Riferimenti PRIN[modifica | modifica sorgente]
^ Cotticelli-Kurras, P. (2020), “Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition? Word, Phrase, and Sentence in Relation”, Ancient Grammars and Contexts 99, 1-50.
^ Cotticelli-Kurras, P., et al. (2021a), “The legacy of Priscian and the doctrine of syntax in the Medieval Grammars”, Corpus Christianorum. Lingua Patrum 13, 155-174.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2021b): “Constructio and related terms in Medieval grammars: toward a theory of syntax”, in M. L. Aliffi, A. Bartolotta, C. Nigrelli (Eds.), Perspectives on Language and Linguistics. Essays in honour of Lucio Melazzo.. Palermo: Palermo University Press/Springer, 93-115.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2022), “From clausula to clause, 2000 years of metalinguistic history”, in Biondi, L., F, Dedè, and A, Scala (Eds.), Ubi homo ibi lingua. Studi in onore di Maria Patrizia Bologna. Alessandria: Edizioni dell'Orso, 349-368.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2024), “The creation of linguistic metalanguage in Antiquity and Middle Ages as result of translational processes”, Ancient Greek and Latin in the linguistic context of the Ancient Mediterranean 5, 317-344.
Altri riferimenti[modifica | modifica sorgente]
^ Aebischer, P. (1948). “Contribution à la protohistoire des articles ille et ipse dans les langues romanes”, Cultura neolatina 8: 181–203.
^ Baratin, M., B. Colombat e L. Holtz (Eds.) (2009). Priscien: transmission et refondation de la grammaire, de l’Antiquité aux Modernes, Turnhout.
^ Calboli, G. (1990). “Les pronoms démonstratifs latins et la formation de l’article roman”. RPh 64: 71–78.
^ Colombat, B. (2017), L’énoncé (oratio) dans la tradition grammaticale latine, et spécialement chez Priscien, Scaliger et Sanctius, Langages, 205, 87-102.
^ Covington, M. A. (1984), Syntactic theory in the High Middle Ages: modistic models of sentence structure, Cambridge-New York: Cambridge University Press.
^ Denecker, T. e P. Swiggers (2018), “The articulus according to Latin grammarians up to the early Middle Ages: The complex interplay of tradition and innovation in grammatical doctrine”, Glotta 94: 127-152.
^ Desbordes, F. (1988). “La fonction du grec chez les grammairiens latins”, in Rosier Catach (1988: 15–26).
^ Forcellini, E. (1835), Lexicon totius latinitatis, 1771,https://archiviodistatotorino.cultura.gov.it/strumenti/lexicon-totius-latinitatis/
^ Kelly, L. G. (2002), The mirror of grammar. Theology, philosophy and the Modistae, Amsterdam: John Benjamins Publishing.
^ Lepschy, G. (Ed.) (1994). History of Linguistics. Volume II: Classical and Medieval Linguistics. [English translation of the Italian original (1990)] London / New York.
^ Luhtala, A., (2020): “Syntactic relations in ancient and medieval grammatical theory”. Aspects of the theory and history of dependency grammar. Ed. by András Imrényi, Nicolas Mazziotta. Amsterdam, John Benjamins, 23–58.
^ Rosier Catach, I. (1983), La Grammaire spéculative des Modistes, Lille: Presses Universitaires.
^ Rosier Catach, I. (Ed.) (1988). L’héritage des grammairiens latins de l’Antiquité aux Lumières. Actes du Colloque de Chantilly, 2–4 septembre 1987. Louvain.
^ Schad, S. (2007). A lexicon of Latin grammatical terminology, Pisa-Roma: Serra Editore.
^ Schöpsdau, K. (1992), “Vergleiche zwischen Lateinisch und Griechisch in der antiken Sprachwissenschaft”, in C. W. Müller / K. Sier / J. Werner (Eds.), Zum Umgang mit fremden Sprachen in der griechischrömischen Antike, Stuttgart, 115–136.
^ Swiggers, P. (1995). “L’héritage grammatical gréco-latin et la grammaire au moyen âge”, in A. Welkenhuysen / H. Braet / W. Verbeke (Eds.), Mediaeval Antiquity, Leuven, 159–195.
^ Swiggers, P. e A. Wouters (2009). “L’analyse du pronom comme catégorie morpho-sémantique”, in Baratin / Colombat / Holtz (2009: 341–364).
^ Vaahtera, J. (2000). “Observations on genus nominum in the Roman grammarians”, Arctos 34: 233–251.
^ Vineis, E. ed A. Maierù (1994). “Medieval linguistics”, in Lepschy (1994: 134–346).
(in costruzione)
Voci correlate[modifica | modifica sorgente]
clausula, coniunctio, constructio, membrum, oratio, sententia.
Testi[modifica | modifica sorgente]
Petrus Abaelardus, Logica 'ingredientibus': Glossae super 'Peri hermeneias', 12.30.405: “Vnde Priscianus in secundo Constructionum "cum dico" inquit "Bonum est legere, nil est aliud significatio nisi Bona est lectio; itaque apud Graecos etiam articulis adiungitur infinitum more nominum.”
Alcuinus, Excerptiones super Priscianum, I.15.31: “Nam pronomen 'hic', quod grammatici in declinatione loco praepositiui, ut dictum est, ponunt articuli, numquam in oratione sensum articuli habet. […] 'Qui' uero, quod est una pars et simplex potest subiunctiui loco articuli accipi, nisi in diuidendis (in illis enim non 'qui' sed pronomina uel nomina ponimus).”
Anonymus ad Cuimnanum. Expossitio latinitatis, 2.131-132: “LATINI ARTICVLVM NON ADNVMERANT, id est cum pronomine iungunt. Sed inter pronomen et articulum hoc interest, quod pronomen quando pro nomine ponitur, ut est 'magistrum quaere et hunc audi'; articulus est autem, si coniungas cum nomine, ut 'hic magister bonus est'.”
Aristoteles (pseudo), Rhetorica ad Alexandrum, 26.206: “Attendere vero pronominibus, quae loco articulorum ponuntur, ut in condecenti ponantur, in his vide; ea quidem igitur, quae in pronominibus observantur, haec sunt: "Hic homo hunc hominem nocet.”
Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem. 2: “LATINI ARTICULUM NON ANNUMERANT, GRECI INTERIECTIONEM. Idcirco Latini articulum in numero partium non deputant, quia articulum pronominibus coniungentes interiectionem octavam partem habent, Greci quoque ideo interiectionem inter partes non annumerant, quia interiectionem adverbiis applicantes articulum octavam partem dicunt.”
Vincentius Beluacensis, Speculum maius: Speculum doctrinale, 2.128: “Cum autem articulus omnis sit relatiuus, quidam tamen articuli ex officio quodam dicuntur praepositiui, eo scilicet quod in declinatione praeponuntur nominibus ad discernenda genera, et casus; sicut hic, et haec, et hoc, apud nos; nec ibi significant relationem, sed solam generum, et casuum discretionem; licet idem articuli in constructionibus relatiuè ponuntur.”
M. Tullius Cicero, De oratore, 3.186: “si continuatio verborum haec soluta multo est aptior atque iucundior, si est articulis membrisque distincta, quam si continuata ac producta, membra illa modificata esse debebunt.”
M. Tullius Cicero (pseudo), Rhetorica ad Herennium, 4.19.26: “Articulus dicitur cum singula verba intervallis distinguuntur caesa oratione, hoc modo: “Acrimonia, voce, vultu adversarios perterruisti.” Item: Inimicos invidia, iniuriis, potentia, perfidia sustulisti.”
Diomedes Grammaticus, Ars grammatica, GL 1.300-301: “Partes orationis sunt octo, nomen pronomen verbum participium adverbium coniunctio praepositio interiectio; Scauro videtur et appellatio. Ex his primae quattuor declinabiles sunt, sequentes indeclinabiles. Latini articulum, Graeci interiectionem non adnumerant.”
Aelius Donatus, Ars grammatica, I.5 : “Partes orationis sunt octo, nomen pronomen verbum adverbium participiutn coniunctio praepositio interiectio. ex his duae sunt principales partes orationis, nomen et verbum. Latini articulum non adnumerant, Graeci interiectionem.”
Aelius Donatus, Ars grammatica, II.11: “Inter pronomina et articulos hoc interest, quod pronomina ea putantur, quae, cum sola sint, vicem nominis conplent, ut quis, iste, ille; articuli vero cum [pronominibus aut] nominibus aut participiis iunguntur, ut hic huius huic hunc o ab hoc, et pluraliter hi horum his hos o ab his. Haec eadem pronomina et pro articulis et pro demonstratione ponuntur.”
Petrus Helias, Summa super Priscianum: de arte grammatica, de dictione, de nomine, de genere, I.185: “Cum autem articulus omnis sit relativus, quidam tamen articuli ex officio quodam dicuntur prepositivi, eo, scilicet, quod in declinatione preponuntur nominibus ad discernenda genera et casus sicut 'hic' et 'hec' et 'hoc' apud nos, nec ibi significant relationem sed solam generum et casuum discretionem, licet idem articuli in constructionibus relative ponantur. […] Vel certe ideo quidam articuli prepositivi dicuntur quoniam, licet omnis articulus, eo quod relativus est in constructione, semper ponitur subiunctive, tamen quidam articulus est qui primam facit relationem et secundam cognitionem, ut 'o', alius vero est qui facit secundam relationem, et terciam cognitionem ut 'os'.”
Petrus Helias, Summa super Priscianum: de arte grammatica, de dictione, de nomine, de genere, I.323: “Illa vero nomina que articulari pronomini quod est ' 'hic' adiunguntur ut 'dominus', vel que huiusmodi nominibus possunt adiungi, etsi non adiungantur articulari pronomini ut 'quis', illa, inquam, masculini dicuntur generis.”
Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, 2.54.9: “secundum Stokos […] quinque sunt [orationis] partes: nomen, appellatio, verbum, pronomcn sive articulus, coniunctio.”
Q. Fabius Quintilianus, Institutio Oratoria, 13.3.51: “Non solum in membris causae, sed etiam in articulis esse aliquam pronunciandi varietatem.”
Iohannes Scotus Eriugena, Excerpta ex Macrobii opere De verborum Graeci Latinique differentiis vel societatibus, 5.599: “Nam et isdem orationis partibus absque articulo, quem Graecia sola sortita est, isdem paene observationibus figuris constructionibus uterque sermo distinguitur, ut propemodum qui utramvis artem didicerit ambas noverit.”
Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 2.111: “’hic’ aliquando pronomen est, aliquando articulus est. Pronomen est in demonstratione cum dicimus ‘demonstrando hic fecit’; articulus autem in declinatione cum dicimus ‘hic magister, huius magistri.’”
Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 2.192-193: “inter pronomina et articulos hoc interest quod pronomina ea putantur quae sola sint uicem nominis complent ut ‘quis’, ‘iste’, ‘ille’; articuli uero cum pronominibus aut nominibus aut participiis adiunguntur, ut ‘hic huius <huic> hunc o ab hoc’ et pluraliter ‘hi horum his hos o ab his’. […] articuli uero sunt quando cum aliis partibus iunguntur cum nominibus, ut ‘hic magister’, cum pronominibus ut ‘hic’, ‘ipse’ cum participiis ut ‘hic legens’.”