Iunctura

Il termine iunctura indica l’unione di più elementi che ne formano uno complesso (es. l’unione di suoni per formare sillabe e l’unione di sillabe per formare parole); in sintassi, iunctura può indicare il tipo di relazione che sussiste fra i costituenti di una determinata costruzione (es. verbo + ablativo; ut + congiuntivo, cfr. Schad 2007: 228), ma anche il costrutto stesso (Ballaira in Baratin, Colombat, Holtz 2009: 4).

Storia degli studi

Non molti lavori illustrano il concetto di iunctura presso gli autori medievali. Schad (2007: 228) ne raccoglie le attestazioni in Prisciano e in altri autori fino al VI sec., accanto a quelle dei corradicali iungo, iunctus e simili. Per altri corradicali come coniunctio e le forme del verbo adiungo, vd. le voci dedicate. Il corradicale iungendi aveva presso Varrone (I sec. a.C.) il significato tecnico di ‘participio’ (es. scribens, cfr. Schad 2007: 228, Colombat-Lahaussois 2019: 57, Allan 2007: 74). Charpin (1977) sottolinea che, in Prisciano, iunctura costituisce un concetto speculare a quello di ordinatio: «Iunctura implique plutôt des relations paradigmatiques et ordinatio des relations syntagmatiques» (Charpin 1977: 115, cfr. 176). L’autore cita l’espressione iunctura pedum in relazione al tipo di clausola (Charpin 1977: 103) e quella di iunctura perfetta riferita a suoni, a sillabe e a parole (Charpin 1977: 181); infine ne analizza la distribuzione (Charpin 1977: 169 ss.). In Quintiliano, iunctura viene usato in relazione a dictio (iunctura dictionum, Copeland-Sluiter 2012: 634, n. 114), e come parametro retorico (iunctura come ‘connessione’), insieme a ordo (‘ordine’) e numerus (‘ritmo’), cfr. De Jonge 2008: 187.

Nei volumi di carattere generale di Waugh, Colombat-Lahaussois, Blaise 1975 non si trovano riferimenti al termine iunctura. Auroux et al. (2000: 473) menzionano iunctura come un termine grammaticale originato in ambito poetico e retorico.

All’uso tecnico di iunctura presso autori medievali è dedicato un recente contributo di Cotticelli-Kurras e Cotugno (in press).

Attestazioni di Iunctura

Il termine iunctura, dopo Quintiliano e Prisciano, si trova in diversi auori medievali, come:

•       Sedulius Scotus ( - 858)

•       Iohannes Scottus Eriugena (815-877)

•       Petrus Helias (1100-1166)

•       Petrus Abaelardus (1049-1172)

•       Eberhardus Bethuniensis ( - 1212)

•       Bonaventura (1221-1274)

•       Folchinus de Borfonibus (1380-1401)

•       Matthias Flacius Illyricus (1520-1575)

Significati e usi di Iunctura

Nella forma iunctura et ordinatio

Bonaventura, Commentaria in quattuor libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi 13.1.2

In correlazione con oratio e sententia

Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2.1.1-4

Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, capitula I-III et prologi 1b.62

Hrabanus Maurus, De institutione clericorum 2.52.2

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem

Coniunctio vel iunctura

Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 2.20

Iunctura verborum

Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2.20.2

Petrus Helias, Summa super Priscianum 1.176

Iunctura dictionum

Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, capitula I-III et prologi 1b.62

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2.844.49

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2.844.53

Anonimo MS 1527 V.47

Come costruzione della frase (orationis iunctura)

Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 10.8

Iunctura come definizione di articulus

Albertus Magnus, Commentarii in tertium librum Sententiarum 4.450.17

Albertus Magnus, Posteriora Analytica 1.4.15.124

Iunctura come compago

Brunus Signinus episcopus, Expositio in Pentateuchum 2.26

Vincentius Belvacensis, Speculum maius 48

Iunctura di sillabe

Eberhardus Bethuniensis, Graecismus 23.208

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2.843

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2.844.53

Iunctura come mezzo morfologico di prefissazione e composizione

Folchinus de Borfonibus, Cremonina Grammatica 4.5.810

Petrus Helias, Summa super Priscianum 1.384

Con il verbo ligare

Iohannes Scottus Eriugena, Annotationes in Marcianum C704.52

Ripresa di Orazio ‘callida iunctura’

Matthias Flacius Illyricus, Clauis Scripturae Sacrae 4

In senso non grammaticale

Petrus Lombardus, Collectanea in omnes Pauli apostoli Epistulas 4.12

Riferimenti PRIN:

Cotticelli-Kurras, P., Cotugno, F.

Altri riferimenti:

Munzi 2009 in Baratin

Keith Percival in Bursill-Hall 1990

Testi

Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2.1.1-4: Lectorum ordo formam et initium a prophetis accipit […]. Qui autem ad huiusmodi promovetur gradum, iste erit doctrina et libris imbutus, sensuumque ac verborum scientia perornatus, ita ut in distinctionibus sententiarum intellegat ubi finiatur iunctura, ubi adhuc pendeat oratio, ubi sententia extrema claudatur (PL 83, 791B-C; CCSL 113, p. 70-71; citazione di Munzi 2009: 466; cfr. Denecker 2017: 274).

Isidorus Hispalensis, De ecclesiasticis officiis 2.20.2: De iuncturis verborum (Denecker 2017: 278). 

Albertus Magnus, Commentarii in tertium librum Sententiarum 4.450.17: Praeterea, Articulus est junctura membri cum membro: ergo videtur potius dicere id in quo nectuntur credibilia, quam id in quod resolvuntur per divisionem (LLT-B distinctio 24 B, articulus 4, pag. 450, col. 1, linea 17 2).

Albertus Magnus, Posteriora Analytica 1.4.15.124: In membris autem (de quorum divisione considerat illa pars physicae quae dicitur anatomia) primum est divisio sive articulus qui κόλον Graece dicitur: hoc enim est in quo dividitur junctura stricta vel laxa (In Aristotelis libros Posteriorum Analyticorum - LLT-B liber 1, tractatus 4, cap. 15, pag. 124, col. 1, linea 10).

Bonaventura, Commentaria in quattuor libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi 13.1.2: Quod ergo obiicit, quod omni finito potest aliquid maius appeti; dicendum, quod verum est de finito in se, sed de illo finito, quod ordinat et unit bono infinito iunctura et ordinatione perfecta, non habet veritatem, quia quietare potest et stabilire ratione eius a quo et ad quod (In librum III - LLT-B comm. in distinct.: 13, articulus: 1, quaestio: 2, conclusio, pag.: 281, col.: 1, linea: 3).

Brunus Signinus episcopus, Expositio in Pentateuchum 2.26: Quid earum junctura, et compago significet, jam dictum est: significat enim concordiam et virtutem, quam omnia divina divinae legis volumina inter se habent: omnia enim unum dicunt, omnia unam fidem praedicant, omnia unum Deum et laudant et magnificant (LLT-A liber: 2 (exp. in Exodum), cap.: 26, col.: 324, linea: 4).

Eberhardus Bethuniensis, Graecismus 23.208: Tanquam syllabica iunctura frequenter abundat, Si uis ‘emorior’ dicere pro ‘morior’ (LLT-A cap.: 23 (De praepositionibus), pag.: 208, uersus: 60).

Folchinus de Borfonibus, Cremonina Grammatica 4.5.810: Fallit tamen regula si s uel x precedant t, ut questio et commixtio, et si t sequatur aspiratio, ut Anthiochia et Corinthius, et si i ueniat in iunctura composicionis, ut uigintiunus, et in litium et uitium genetiuis pluralibus horum nominum lis -tis et uitis -tis ad differentiam horum nominum litium litii et uitium uitii (Cremonina Grammatica, orthographia et prosodia - LLT-A pars: 4, Cap. 5: de orthographia, linea: 810 [*]).

Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, capitula I-III et prologi 1b.62: Sed in oratione duo sunt, scilicet iunctura dictionum et sententia (LLT-A cap.: 1b. de figuris schematis (solutio), pag.: 62, linea: 1301).

Hrabanus Maurus, De institutione clericorum 2.52.2: Quicumque enim legendi officium decenter et rite peragere vult, “doctrina et libris debet esse imbutus sensuum que ac verborum scientia perornatus, ita ut in distinctionibus sententiarum intellegat, ubi finiatur iunctura, ubi adhuc pendeat oratio, ubi sententia extrema claudatur; sic que expeditus vim pronuntiationis obtinebit, ut ad intellectum mentes omnium sensus que permoveat discernendo genera pronunciationum atque exprimendo proprios sententiarum affectus, modo voce indicantis” simpliciter, “modo dolentis”, modo indignantis, “modo increpantis, modo exhortantis”, modo miserantis, modo percunctantis “et his similia secundum genus propriae pronuntiationis” exprimenda sunt (LLT-A liber: 2, cap.: 52, vol.: 2, pag.: 400, linea: 2).

Iohannes Scottus Eriugena, Annotationes in Marcianum C704.52: ‘Margine’ in margine, in litore ac si diceret: solus nouit quot uicibus accedit mare ad litora et recedit, quot uicibus malinam efficit atquae ledonem; ipse nouit quae ‘nexio’ que iunctura liget (Annotationes in Marcianum C704: Martianum Capellam L&S C704 Page: 52 27).

Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 2.20: Similiter coniunctio uel iunctura, hoc nomen, dum per se dicitur, indeterminatum est et confusum, cum uero dicitur coniunctio harum propositionum, per determinationem restringitur et certificatur (Glossae super ‘Peri hermeneias’ - LLT-A cap.: 2, par.: 20, pag.: 76, linea: 161).

Petrus Abaelardus, Logica ingredientibus 10.8: Nam si in unam dictionem transiret, cum alicui apponitur, constructio quidem ualeret sicut cum dicitur Lignum est non albus homo et non-albus unum nomen est infinitum additum homini – iuxta quod Porphyrius etiam hanc inferentiam denegat: Si non est iustus homo, est non-iustus homo -; similiter cum dicimus non animal rationale, si nonanimal unum sit infinitum cui rationale apponatur, ualet orationis iunctura, et tale est Equus est non animal rationale, ac si diceretur Equus est nonanimal, quod, scilicet non-animal, est rationale, et est falsa propositio (Glossae super ‘Peri hermeneias’ – LLT-A cap.: 10, par.: 8, pag.: 309, linea: 51).

Petrus Helias, Summa super Priscianum 1.384: ‘Compago’ est iunctura sicut compages sed illud facit ‘compaginis’, istud vero 'compagis' et est utrumque compositum a ‘compingo gis’, quod est ‘conglutinare’ vel ‘coniungere’, et est compositum a ‘con’ et ‘pango | {P49vb} pegi’, quod est ‘coniungere’ (LLT-B de arte grammatica, de dictione, de nomine, de figura, significationes uerborum, vol.: 1 - pag.: 384, linea: 45).

Petrus Helias, Summa super Priscianum 1.176: Non inde sequitur quod sillaba sit pars orationis, sed huius tocius quod est oratio; non tamen orationis, quia hec iunctura verborum que est pars orationis exigeret ut esset pars orationis voce et sensu, ut dictum est (LLT-Bde arte grammatica, de dictione, vol.: 1 - pag.: 176, linea: 33).

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2.843: Incongrua dictionum ordinatio facit soloecismum quemadmodum incongrua litterarum vel sillabarum iunctura facit barbarismum (LLT-B liber constructionum, praecepta generalia, vol.: 2 - pag.: 843, linea: 46 <5>).

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2.844.49: Soloecismus est incongrua iunctura dictionum, ut si pro ‘Dominus venit’, dicam, ‘Dominum venit’ (LLT-B liber constructionum, praecepta generalia, vol.: 2 - pag.: 844, linea: 49).

Petrus Helias, Summa super Priscianum 2.844.53: Barbarismus est incongrua iunctura litterarum in sillaba vel sillabarum in dictione, in scriptura vel pronunciatione (LLT-B liber constructionum, praecepta generalia, vol.: 2 - pag.: 844, linea: 53).

Petrus Lombardus, Collectanea in omnes Pauli apostoli Epistulas 4.12: Compages que dicitur junctura ipsius sensualitatis et rationis, quam videt Filius Dei, scilicet quomodo inter se cohaereant in aliquo, vel quomodo haec et illa, id est ratio et sensualitas in suis differentiis conveniant, dum superior differentia sensualitatis consentiendo convenit cum differentiis rationis quae sunt tres, ut jam ostensum est (LLT-A PL 192, ad Hebraeos, cap.: 4, versus: 12+, col.: 433, linea: 32).

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem: Sed ideo dicit ad grammaticos pertinere quia grammaticorum est de una parte disputare oratorum uero de iunctura sententiarum. (LLT-A pars : 3, pag. : 360, linea : 22).

Vincentius Belvacensis, Speculum maius 48: Compago, iunctura (Speculum doctrinale secundum ed. Duaci anno 1624 uulgatam - LLT-B liber: 1, Breue uocabularium, cap.: 48, uocabula incipientia per c, pag.: 45, col.: 2, linea: 2).

Anonimo MS 1527 V.47: Figura constructionis est quae attenditur in iunctura dictionum et non secundum significationem sed secundum quod dictiones in diversitate accidentium, ut ego et tu legimus, iunguntur (Biblioteca Angelica, Roma, XIII-XV sec., cfr. Keith Percival 1990: 278).

Matthias Flacius Illyricus, Clauis Scripturae Sacrae 4: Verba ac voces aliquae ob praecedentia aut allusiones quasi violentius adhibentur, certe nativa earum significatio non observatur. Roman. decimoquarto, Alius iudicat diem praedie, alius iudicat omnem diem, id est, perinde censet aut habet. Posterius non proprie accipitur. Ibidem, Id iudicate potius, ne scandalum ponatis, pro id agite: quasi dicat, multum iudicare vultis alios fratres: at vos potius id iudicate vel agite. Huc referre possis illud Horatianum praeceptum: Dixeris egregie, si callida verbum fecerit iunctura novum (Clauis Scripturae Sacrae seu De sermone Sacrarum Literarum, altera pars - LLT-B tractatus 4: de tropis et schematibus Sacrarum Litterarum, sectio: De uerbis, quae per suum infinitiuum et soleo, possum, uolo, conor, aut permitto, exponenda sunt, pag. libri: 195; pag. pdf: 960; linea: 27).