Sententia

Il termine sententia in ambito linguistico si allontana dal significato assunto in ambito giuridico, in cui indica il “pronunciamento di un giudice o di un’autorità” o il “parere espresso in Senato”, assumendo connotazioni più specifiche anche rispetto al significato comunemente assunto in ambito filosofico di “parere personale” o “pensiero espresso a parole” e di “motto”, “frase celebre”.

Sulla scia della definizione di oratio data da Prisciano in Institutiones, ii, xv, 1, che a sua volta sintetizza e riprende il concetto espresso da Varrone in De lingua latina, 8, 1, il termine assume generalmente la connotazione di “senso compiuto” attribuito all’espressione sintattica: in tale contesto, sententia rappresenta il “pensiero incarnato nella lingua”, mentre oratio ne è il contraltare, rappresentando l’“espressione di questo pensiero nella lingua” (Colombat 2017: 87).

Nella trattatistica tardo-latina e medievale, l’utilizzo del termine oscilla a seconda dei contesti tra il significato sopra descritto e quello più generale di “frase/discorso di senso compiuto”, in opposizione sia ad oratio che a termini di natura più strettamente retorica o sintattica, quali dictio e constructio.

Storia degli studi

A partire dalle occorrenze dei significati generali di maggiore attinenza con l'ambito grammaticale e retorico, Schad (2007: 357) focalizza anche alcuni significati specifici del termine in questo preciso contesto semantico: in particolare, oltre alle numerose attestazioni di sententia sia nel senso di "significato dell'espressione linguistica" che, più in generale, di "frase" o "enunciato", risaltano le occorrenze in età tarda in relazione alla definizione di coniunctio o nell'individuazione di determinati tipi di congiunzioni.

(in costruzione)

Attestazioni di sententia

Il termine sententia, in contesto linguistico, occorre in vari autori tardo-latini e medievali, fra cui:

• Albertus Magnus (? – 1280)
• Alcuino di York (735-804)
• Andrea di San Vittore (? -1175)
• Bernardo di Chiaravalle (1090/91-1153)
• Bonifacio (Wynfreth) (672/680 - 754)
• Bonaventura da Bagnoregio (1221-1274)
• Petrus Abaelardus (1049-1172)
• Petrus Helias (1100-1166)
• Sedulius Scotus (?-858)

Significati e usi di Sententia

Significati generali non linguistici:

• Cicero, Brutus, 133.
• Cicero, Brutus, 245.
• Cicero, De officiis, I, 11, 35.
• Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 81, 26
• Cicero, De natura deorum, I, 85.

Col significato di “senso compiuto” nella definizione di oratio:

• Prisciano, Institutiones, II, xv, 1.
• Alcuinus, Grammatica, 858, 13.
• Diomedes, Ars grammatica, I, 300, 18.
• Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem, prologus, 5, 54.
• Sedulius Scottus, Tractatus in Donati Artem minorem, 13.

Col significato di “frase/discorso di senso compiuto”

• Apuleius, Peri hermeneias (De interpretatione), 4.
• Aristoteles (pseudo), Rhetorica ad Alexandrum, 33.
• Bessarion, In calumniatorem Platonis, I, 7, 2.
• Anonymus ad Cuimnanum, Expossitio latinitatis, 2, 21.
• Boethius, In librum Aristotelis Peri hermeneias commentarii, II, 4.
• Petrus Helias, Summa super Priscianum, II, 1019, 8.
• Aulus Gellius, Noctes Atticae, 12, 14, 3.

Come “senso compiuto dell’espressione sintattica”, in opposizione a dictio, oratio e constructio:

• Albertus Magnus, De sophisticis elenchis (In Aristotelis libros Elenchorum), I, 2, 4.
• Alcuinus, Disputatio de rhetorica et de uirtutibus sapientissimi regis Karli et Albini magistri, 38.
• Petrus Abaelardus, Dialectica, III, 3.
• Petrus Abaelardus, Apologia contra Bernardum, 8.
• Hermogenes sec. translationem et retractationem quas fecit Priscianus, Praeexercitamina, 3, 11.
• Andreas de Sancto Victore, Expositio in Ezechielem, 34, 6.
• Petrus Lombardus, Commentarium in Psalmos, 67, 14.

Col significato di "frase", in relazione alla definizione di coniunctio:

• Bonifatius (Vynfreth), Ars grammatica, de coniunctione, 2.
• Flauius Sosipater Charisius, Artis grammaticae libri V, 289, 19.
• Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 2, 276.
• Ps. Grosseteste, Tractatus de grammatica, 57, 1-2.

In riferimento alla punteggiatura testuale:

• Aelius Donatus, Ars grammatica, II, 6.

Nell’ambito del dictamen poetico, in opposizione ad oratio:

• Anonymus ad Cuimnanum, Expossitio latinitatis, 22, 11.

(in costruzione)

Riferimenti

Riferimenti PRIN:

Cotticelli-Kurras, P. (2020), Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition? Word, Phrase, and Sentence in Relation, Ancient Grammars and Contexts, 99, 1.

Cotticelli-Kurras, P., et al. (2021), The legacy of Priscian and the doctrine of syntax in the Medieval Grammars, Corpus Christianorum. Lingua Patrum, 13, 155-174.

Cotticelli-Kurras, P. (2024), The creation of linguistic metalanguage in Antiquity and Middle Ages as result of translational processes, Ancient Greek and Latin in the linguistic context of the Ancient Mediterranean, 5, 317.

Altri riferimenti:

Allan K. (2009) [2007], The Western Classical Tradition in Linguistics. II Edition. London-Oakville, Equinox.

Cardona, A. L. (2016), La particular evolución de la construcción latina in hoc sensu, Romance Philology, 70(2), 349-374.

Colombat, B. (2017), L’énoncé (oratio) dans la tradition grammaticale latine, et spécialement chez Priscien, Scaliger et Sanctius, Langages, 205, 87-102.

Colombat B., Lahaussois A. (2019), Histoire des parties du discours, Leuven-Paris-Bristol, Peters.

Covington, M. A. (1982), Syntactic theory in the High Middle Ages: modistic models of sentence structure. Yale University.

Forcellini, E. (1835), Lexicon totius latinitatis (Vol. 4).

Holtz, L. (1981), Donat et la tradition de l'enseignement grammatical. Étude sur l'Ars Donati et sa diffusion (IVe-IXe siècle) et édition critique, Paris, CNRS.

Gasti, F. (2003), Grammatica e grammatici latini: teoria ed esegesi, Ibis.

Graffi, G. (2018), Osservazioni su enunciato (e termini connessi), Percorsi linguistici e interlinguistici: studi in onore di Vincenzo Orioles (Tracce. Itinerari di ricerca), 2018, 497-506.

Hodgman, A. W. (1924), Latin equivalents of punctuation marks, The Classical Journal, 19(7), 403-417.

Kelly, L. G. (2002), The mirror of grammar: theology, philosophy and the Modistae, John Benjamins, Amsterdam/Philadelphia.

Kneepkens, C. H. (1990), On mediaeval syntactic thought with special reference to the notion of construction. Histoire Épistémologie Langage, 12.2: 139-176.

Krauze-Blachowicz, K. (2004), A Survey of Medieval Concepts of Congruity and Completeness ad Sensum and ad Intellectum, Studia Semiotyczne - English Supplement Volume XXV, 130.

Morillon, P. (1974), Sentire, sensus, sententia, Paris, thesis.

Moussy, C. 1999, Les vocables latins servant à désigner le sens et la signification, in Baratin & Moussy (edd.), 13-27.

Rosier, I. (1988), La définition de Priscien de l'énoncé. Les enjeux théoriques d'une variante, selon les commentateurs médiévaux in Grammaire et histoire de la grammaire. Hommage à la mémoire de Jean Stefanini, 353-373.

Schad S. (2007), A Lexicon of Latin Grammatical Terminology. Pisa-Roma, Fabrizio Serra Editore.

Sinclair, P. (1993), The Sententia in Rhetorica ad Herennium: A study in the sociology of rhetoric, The American Journal of Philology, 114.4, 561-580.

(in costruzione)

Voci correlate

clausula, constructio, dictio, oratio, propositio, coniunctio.

Testi

Varro, De lingua latina, 8, 1.: Quom oratio natura tripertita esset, ut superioribus libris ostendi, cuius prima pars, quemadmodum uocabula rebus essent imposita, secunda, quo pacto de his declinata in discrimina ierint, tertia, ut ea inter se ratione coniuncta sententiam efferant, prima parte exposita de secunda incipiam hinc.

Cicero, Brutus, 133: quamquam filius quidem non fuit in oratorum numero; sed non deerat ei tamen in sententia dicenda cum prudentia tum elegans quoddam et eruditum orationis genus.

Cicero, Brutus, 245: itaque studio huic non satisfecit, officio vero nec in suorum necessariorum causis nec in sententia senatoria defuit.

Cicero, De natura deorum, I, 85: itaque in illis selectis eius brevibus que sententiis, quas appellatis κυρία δόξας haec ut opinor prima sententia est: 'quod beatum et inmortale est id nec habet nec exhibet cuiquam negotium'; in hac ita exposita sententia sunt qui existiment, quod ille inscitia plane loquendi fecerit, fecisse consulto: de homine minime vafro male existimant.

Cicero, De officiis, I, 11, 35: mea quidem sententia paci quae nihil habitura sit insidiarum semper est consulendum.

Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 81, 26: quemadmodum reus sententiis paribus absolvitur et semper quicquid dubium est humanitas inclinat in melius, sic animus sapientis.

Prisciano, Institutiones, II, xv, 1: oratio est ordinatio dictionum congrua, sententiam perfectam demonstrans.

Alcuinus, Grammatica, 858, 13: oratio est ordinatio dictionum, congruam sententiam perfectam que demonstrans: et est oratio dicta quasi oris ratio.

Diomedes, Ars grammatica, I, 300, 18: quidam sic eam definiunt, oratio est conpositio dictionum consummans sententiam rem que perfectam significans.

Ars Laureshamensis, Expositio in Donatum maiorem, prologus, 5, 54: oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectam que demonstrans; est autem oratio textus uerborum cum sensu; contextus autem uerborum sine sensu non est oratio; quare? quia non est oris ratio; est oratio dicta quasi oris ratio, eo quod ex ore et ratione consistat.

Sedulius Scottus, Tractatus in Donati Artem minorem, 13: oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectam -que demonstrans.

Apuleius, Peri hermeneias (De interpretatione), 4:  unde quidam rati sunt has duas solas orationis esse partes, quod ex his solis fieri possit perfecta oratio, id est, quod abunde sententiam comprehendant.

Aristoteles (pseudo), Rhetorica ad Alexandrum, 33: quando vero sufficienter sententias dixeris, orationem determina.

Bessarion, In calumniatorem Platonis, I, 7, 2: Quae quamquam longo sermone disputata a Platone fuerunt, nullam tamen sententiam, nullum membrum, nullum denique verbum et ne punctum quidem orationis protulit non summe necessarium et doctrinae ac sapientiae plenum.

'Anonymus ad Cuimnanum, Expossitio latinitatis, 2, 21: oratio, id est eloquutio, et dicta oratio quasi oris ratio, et dictio est cum intuitu dicentis ad clausulam tendens; sententia autem dictio generalis, id est in conloquio familiari ad uitae rationem pertenens, ut est 'Quid facere uel dicere uis?

Boethius, In librum Aristotelis Peri hermeneias commentarii, II, 4: nam si secundum Aristotelem equus ferus oratio est, cur non aliae quoque quae nominibus verbis que constent, quamquam sint inperfectae sententiae, tamen orationes esse videantur?

Petrus Helias, Summa super Priscianum, II, 1019, 8: tunc vero debet fieri subdistinctio quando iam perfecta est sententia, aliquid tamen adiungi desiderat ad maiorem sentencie perfectionem.

Aulus Gellius, Noctes Atticae, 12, 14, 3: atque erat, qui diceret legisse se in grammaticis commentariis P. Nigidii 'saltem' ex eo dictum, quod esset 'si aliter', id que ipsum dici solitum per defectionem, nam plenam esse sententiam: 'si aliter non potest.

Albertus Magnus, De sophisticis elenchis (In Aristotelis libros Elenchorum), I, 2, 4. Est autem primo notandum, quod quamvis in aequivocatione et amphibologia identitas vocis secundum formam et materiam sit causa apparentiae, et diversitas significationis sit causa non existentiae, et sic unam et eamdem causam videantur habere causam apparentiae et non existentiae, et per consequens una videtur esse fallacia: tamen una non est fallacia: tum quia una est in dictione, et altera in oratione: tum etiam, quia una est in diversa sententia, et alia in diversa significatione. Sententia proprie dictionis non est, sed orationis.

Alcuinus, Disputatio de rhetorica et de uirtutibus sapientissimi regis Karli et Albini magistri, 38: Quapropter oratori summopere praevidendum est, quid sibi deceat et suae conveniat causae, non in sententiis solum, sed etiam in verbis; non enim omnis fortuna, non omnis honos, non omnis auctoritas, non omnis aetas, nec vero locus aut tempus aut auditor omnis eodem aut verborum genere tractandus est aut sententiarum, semper que in omni parte orationis, ut vitae, quid deceat considerandum.

Petrus Abaelardus, Dialectica, III, 3: videtur quidem et perfecta esse, sicut et 'mulier est alba', cum scilicet eadem sit illa cum ista; cum enim et idem sit constructionis ordo et eadem vocum significatio, videtur quoque constructionis sententia esse eadem.

Petrus Abaelardus, Apologia contra Bernardum, 8: saepe namque contingit, ut, cum uoces aliquae per se acceptae sint eiusdem penitus significationis, in constructione tamen positae et eisdem uocibus aggregatae constructionis ita sententiam uariant, ut ille uerus sit constructionis sensus, ille falsus.

Hermogenes sec. translationem et retractationem quas fecit Priscianus, Praeexercitamina, 3, 11: sententia est oratio generalem pronuntiationem habens, hortans ad aliquam rem vel dehortans vel demonstrans quale sit aliquid.

Andreas de Sancto Victore, Expositio in Ezechielem, 34, 6: ipsa orationis repetitio sententie confirmatio est.

Petrus Lombardus, Commentarium in Psalmos, 67, 14: prius singulorum verborum sententia est animadvertenda, deinde ordo constructionis verborum.

Bonifatius (Vynfreth), Ars grammatica, de coniunctione, 2: coniunctio est pars orationis nectens ordinans que sententiam.

Flauius Sosipater Charisius, Artis grammaticae libri V, 289, 19: coniunctio est pars orationis nectens ordinans que sententiam.

Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 2, 276: est coniunctio pars orationis id est una species latinitatis adnectens id est coniungens et ordinans sententiam.

Ps. Grosseteste, Tractatus de grammatica, 57, 1-2: coniunctio est pars orationis indeclinabilis sententiarum ordinationem significans.

Aelius Donatus, Ars grammatica, II, 6: distinctio est, ubi finitur plena sententia: huius punctum ad summam litteram ponimus. Subdistinctio est, ubi non multum superest de sententia, quod tamen necessario separatum mox inferendum sit: huius punctum ad imam litteram ponimus. Media distinctio est, ubi fere tantum de sententia superest, quantum iam diximus, cum tamen respirandum sit: huius punctum ad mediam litteram ponimus. In lectione tota sententia periodus dicitur, cuius partes sunt cola et commata [id est membra et caesa].

Anonymus ad Cuimnanum, Expossitio latinitatis, 22, 11: inter sententiam et orationem hoc interest, quod sententia dictio est generalis ad uitae rationem in commone pertinens, ut 'Quo ire uis et quid facere disponis?', oratio autem sermo contextus ad clausulam tendens.

(in costruzione)

Note

(In costruzione)