Clausula

(pagina in costruzione)

Attestazioni di Clausula

Alcuni autori in cui clausula ricorre con un uso specialistico sono i seguenti:

• Isidorus Hispalensis (560-636)
• Ars ambrosiana (VII-VIII secolo)
• Murethach (IX secolo)
• Boncompagnus de Signa (c. 1170 –1250)
• Alexander de Villa Dei (1175-1240)
• Magister Guafridus (fl. 1188/1190)
• Alexander Halensis (1185-1245)
• Bene Florentinus (?-1238/1242)
• Guido Faba (c. 1190-1244)
• Rogerus Bacon (1220-1292)
• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis (XV secolo)

Per altri autori, si veda la sezione Testi.

Significati e usi di Clausula

Clausula come parte finale della frase

• Diomedes, Ars grammatica, II, 465, 6
• Murethach, In Donati artem maiorem, L&S C670, 137, 19
• Alexander de Villa Dei, Doctrinale, 2, 9, 96, 150
• Alexander de Villa Dei, Doctrinale, 4, 12, 165, 2481-86
• Alexander Halensis, Glossa in quattuor libros Sententiarum, 20-24

Clausula come parte finale della parola (morfologia)

• Ars Ambrosiana, Commentum anonymum in Donati partes maiores (CPL 1561 d) de nomine: de conparatione, 70
• Sedulius scotus, In Donati artem maiorem, 2, 118, 9

Clausula componente della frase

• Diomedes, Ars grammatica, II, 466, 18
• Isidorus Hispalensis, Etymologiarum siue Originum libri XX, II, 18, 1-2
• Rogerus Bacon, Opus tertium, 62, 250, 19

Clausula come sintagma

• Anonimo, Commentarius in Micrologum Guidonis Arentini, 107

Clausula come struttura frastica delimitata contenente almeno due proposizioni

• Guido Faba, Ars dictaminis, 347
• Boncompagnus de Signa, Palma, 120

Clausula sovrapponibile alla frase in quanto periodo monoproposizionale

• Bene Florentinus, Candelabrum, 33

Clausula come unità macrosintattica, in riferimento al raccordo tra le clausulae

• Magister Gaufridus, Summa de arte dictandi, 908

Clausula come unità macrosintattica imperniata sul verbo

• Guido Faba, Ars dictaminis, 350

In riferimento alle caratteristiche ritmico-prosodiche

• Diomedes, Ars grammatica, I, 300, 23
• Diomedes, Ars grammatica, II, 467, 9
• Diomedes, Ars grammatica, II, 470, 29
• Virgilius Maro grammaticus, Epitomae, 12, 76, 1
• Magister Gaufridus, Summa de arte dictandi, 911
• Eberhardus Bethuniensis (et alii), Graecismus, 3, De coloribus rhetoricis, 14, 68
• Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, 83, 1770
• Bernardinus Senensis, Quadragesimale de christiana religione 4

Clausula in musica

• Hucbald, De musica, 191

Riferimenti

Riferimenti PRIN:

Cotticelli-Kurras P. (2020), Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition?. In P. Cotticelli-Kurras (ed.), Word, phrase and sentence in Relation. Ancient Grammars and Contexts (Trends in Classics, Supplementary Volumes 99). Berlin, De Gruyter Mouton, 1-50.

Cotticelli-Kurras P. (2022), From clausula to clause, 2000 years of metalinguistic history. In L. Biondi, F. Dedè, A. Scala,  C. Meluzzi, M. Vai (eds.), Ubi homo, ibi lingua. Studi in onore di Maria Patrizia Bologna. Alessandria, Edizioni dell’Orso, 307-327.

Cotticelli-Kurras P. (2023), The metalanguage of clause structures in medieval grammars: what is about dependent clauses?. In P. Cotticelli-Kurras (ed.), Metalanguage, glossing, and conceptualization in the grammars of the Middle Ages. Münster, Nodus Publikationen, 35-65.

Cotticelli-Kurras P. (2024), Elaborando il metalinguaggio linguistico: intrecci tra trivio e quadrivio. In A. Bianchi (ed.), Tra grammatica e metagrammatica: storia del metalinguaggio. Atti del Convegno, Macerata, 16-17 dicembre 2022. Roma, Il Calamo, 167-194.

Altri riferimenti:

^ Alessio G.C. (ed.) (1983), Bene Florentinus, Candelabrum. Padova, Antenore.

Conduché C. (2019), Clausula, un terme technique de la métrique à la morphologie. In N. Holmes, M. Ottink, J. Schrickx, M. Selig (eds.), Lemmata linguistica latina. Words and Sounds, I. Berlin-Boston, De Gruyter, 351-367.

^^ab Gaudenzi A. (ed.) (1890), Guido Faba, Summa dictaminis. In Il Propugnatore 3/1, 287-338; 3/2, 345-393.

Grotans A.A. (2006), Readings in Medieval St. Gall. Cambridge, CUP.

Iafelice, Cascarelli C. (2019), Cadence as a “Metaphor of Instability” and “Conclusive Unity”. A Brief Excursus Between Grammar and Music. In Opus 25/3, 30-49, http://dx.doi.org/10.20504/ opus2019c2502.

^^ab Licitra V. (ed.) (1966), La Summa de arte dictandi di Maestro Goffredo (Studi medievali 3, 7, 2), 865-913.

^ Sutter C. (ed.) (1984), Aus Leben und Schriften des Magisters Boncompagno. Freiburg i. B.-Leipzig, Akademische Verlagsbuchhandlung von J. C. B. Mohr - Paul Siebek.

Vivell P.C. (ed.) (1917), Anonymous. Commentarius in Micrologum Guidonis Arentini. Akademie der Wissenschaften in Wien, philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 1917. Vienna, Hölder, 5-92.

Voci correlate

Articulus, Colon, Comma, Coniunctio, Distinctio, Incisio, Periodus, Sententia

Testi

Se non altrimenti indicato, i testi sono citati secondo il database LLT.

Diomedes, Ars grammatica I, 300, 23: Clausula est conpositio verborum plausibilis structurae exitu terminata.

Diomedes, Ars grammatica II, 465, 6: Alterum ad officium artis grammaticae refertur, hoc est ad pedes, si quidem adsumpta pedum imagine omnis orationis clausula struitur; quod genus [hoc] possis grammaticum, illud rhetoricum magis dicere.

Diomedes, Ars grammatica II, 466, 18: Deinde sic ex plurimis incisis membris que fit periodos in extrema illa clausula, ‘veterem iudiciorum morem requirunt’.

Diomedes, Ars grammatica II, 467, 9: Clausula quoque e longis firmissima est; sed venit et in breves, quamvis habeatur indifferens ultima.

Diomedes, Ars grammatica II, 470, 29: Ille quoque pes quem antispastum vocant ex brevi et longis duabus et brevi bene in clausula ponitur, ut ‘vir optimus videretur’ et ‘sua manu sororem interfectam esse fateretur’.

Virgilius Maro grammaticus, Epitomae, 12, 76, 1: Interiectionum significatio et quia trita est et quia pene supervacua atque incondita a nostris iudicata est, hoc tantum dico, quia uae et eugae cum significant adversa, diptongon in clausula sui habebunt, cum autem ue tantum distinguit et euge laetitiam ostendit, diptongon habere non est necessarium (CPL 1559 b (M), LLA [vol. 8]).

Isidorus Hispalensis, Etymologiarum siue Originum libri XX, II, 18, 1-2 De colo, commate, et periodis (CPL 1186): Componitur autem instruiturque omnis oratio verbis, commate et colo et periodo. Comma particula est sententiae. Colon membrum. Periodos ambitus vel circuitus. Fit autem ex coniunctione verborum comma, ex commate colon, ex colo periodos. Comma est iuncturae finitio, utputa: “Etsi vereor, iudices”, ecce unum comma; sequitur et aliud comma: “ne turpe sit pro fortissimo viro dicere”, et factum est colon, id est membrum, quod intellectum sensui praestat; sed adhuc pendet oratio, sicque deinde ex pluribus membris fit periodos, id est extrema sententiae clausula: “ita ueterem iudiciorum morem requirunt” . Periodos autem longior esse non debet quam ut uno spiritu proferatur (Iafelice 2019: 32).

Ars Ambrosiana, Commentum anonymum in Donati partes maiores (CPL 1561 d) de nomine: de conparatione, 70: FORTISSIMUS superlatiuus fit saepe in nominibus tertiae declinationis simus genitiuo clausula addita, in secundae uero nominibus s additur et simus genitiuo, ut iusti iustissimus.

Sedulius scotus, In Donati artem maiorem, 2, 118, 9: Et haec quidem sono feminina sunt quia in a desinunt quae clausula apud latinos maxime feminini est generis sed sensu masculina sunt et cum dico Fenestella intelligo proprium nomen scriptoris et cum dico Aquila proprium nomen oratoris.

Hucbald, De musica, 191: Verum cantilenae corpus “arsi” et “thesi,” id est / “elauatione” tonorum et “positione” com pletur, / donec “periodo,” id est “clausula” siue “circuitu” / suis membris distincta terminetur (Grotans 2006: 191).

Murethach, In Donati artem maiorem, L&S C670, 137, 19: Mutatur enim clausula primae personae in clausulam secundae, et secundae in tertiam, et ita per ordinem.

Anonimo, Commentarius in Micrologum Guidonis Arentini, 107: Clausulas vocat consonantias, quia continente et claudunt hanc vocem harmoniam, id est modulationem (Vivell 1917: 107).

Boncompagnus de Signa, Palma, 120: Item nota quod post punctum suspensivum nunquam potest esse clausule inceptio. Unde illi, qui scribunt salutem vel aliquid positum loco salutationis per litteram grossam, ambulant tamquam ceci, qui viam, per quam gradiuntur, penitus ignorant (Sutter 1984: 120).

Magister Gaufridus, Summa de arte dictandi, 908: Debent enim coniungi clausule ad invicem competenter, quia, sicut lapides in muro a se discrepant et recedunt nisi reconcilietur eorum societas interventu cementi, ita narrationis clausule secum dissidunt et controuersantur, nisi earum renovetur amicicia adverbiorum et coniunctionum ligaminibus interiectis (Licitra 1966: 908).

Magister Gaufridus, Summa de arte dictandi, 911: Item viciosum est illum colorem qui dicitur 'similiter desinens' amplius quam semel in eadem clausula collocari, quia gerit rithmi vultum: et non solum a rithmo, sed etiam a specie rithmi abstinendum est (Licitra 1966: 911).

Eberhardus Bethuniensis (et alii), Graecismus, 3, De coloribus rhetoricis, 14, 68: ‘Disiunctum’ est, si quaeque suum fert clausula uerbum: ‘Romanus populus Gallos sub Caesare uicit,’ ‘Sub duce Pompeio Mithridatica regna subegit’, ‘Hannibalis uires Scipionis nomine fregit’.

Alexander de Villa Dei, Doctrinale, 2, 9, 96, 150: Fiet asymbasma sine recto clausula plena: ‘me taedet vitii; placet illi iura tueri’.

Alexander de Villa Dei, Doctrinale, 4, 12, 165, 2481-86: Clausula totalis tibi format ‘homop toton’ uno casu contenta: ‘flentes tristes lacrimantes’ […]. Per varios casus distincta ‘polyptoton’ implet clausula: ‘litoribus contraria litora, fluctus fluctibus esse precor, populos populis inimicos’.

Alexander Halensis, Glossa in quattuor libros Sententiarum, 20-24: Et sensus dictae auctoritatis talis est, ut haec clausula ‘frustra essent’ etc. determinet hoc quod dico: ‘si periret homo’ etc. (Glossa in librum tertium sec. codicem L, distinctio: 20. De necessitate passionis et de tanto eius pretio; item de traditione Christi a Deo, Iuda et Iudaeis, 25, 242, 24).

Bene Florentinus, Candelabrum, 33: Abusive tamen, sicut una vocalis est sillaba, sic est quandoque clausula uni membris, que grece monocolon vocatur, ut si dicam: “Fides est virtutum omnium fundamentum” (Alessio 1983: 33).

Guido Faba, Ars Dictaminis, 347: Item est alia pulcritudo laudabilis, ut sine coniunctionis suffragio duo verba personalia clausulam debeant terminare. Exemplum: “Celestis pietas, dum peccatores corrigit, consolatur, et eorum qui ceciderunt miseretur” (Gaudenzi 1890: 347).

Guido Faba, Ars Dictaminis, 350: Item nota quod participium semper debet poni in eadem clausula cum suo verbo a quo regitur. Item nota quod inter participium et verbum a quo regitur, coniunctio vim copulandi habens vel vocem aut etiam intellectum, cadere nunquam potest, cum participium in se copulam habeat interclusam (Gaudenzi 1890: 350).

Rogerus Bacon, Opus tertium, 62, 250, 19: Nam potest esse multiplex clausula absoluta; sed illa quae non statim perficitur, facit comma; et secunda, quae immediate perficit, facit colon; ut in primis exemplis est expositum (capitula LXXV a J.S. Brewster anno 1859 divulgata).

Glosa super ‘Graecismum’ Eberhardi Bethuniensis, 83, 1770: Ecce qualiter dictiones ibi posite in prima clausula respondent dictionibus positis in secunda (I-III et prologi 1b. de figuris schema tis, 1b. 14. Antitheta; 1b. 15. Syndiasmos, modus).

Bernardinus Senensis, Quadragesimale de christiana religione 1, 40, 16: Et sic patet quod praedicta notificatio nihil continet superfluum nec diminutum, nec est in ea clausula nec dictio, immo etiam nec syllaba otiosa (4. Feria tertia post dominicam in quinquagesima, 1,1).

Lodovico Dolce, Libro terzo delle Osservationi nella volgar lingua, 170-184: Gli antichi [...] nell’ordinare i lor punti consideravano [...] se il sentimento del periodo era perfetto - periodo, voce greca che poi più communemente si disse clausula, è tutto quel giro e comprendimento di parole [...] che abbraccia e contiene alcun de’ pensieri che spiegare intendiamo pienamente - et allhora segnavano un punto nel fine al sommo della lettera (pagg. 170, 171-174, 179, 180, 182-184).