Perfectio
Nel modello grammaticale tardo latino e, in particolare, nella grammatica medievale, la perfectio rappresenta la compiutezza dell’espressione linguistica o di determinate forme, quali ad es. i modi verbali. Per i modisti essa rappresenta una delle tre qualità intrinseche della frase accanto a constructio e congruitas.
Secondo Tommaso di Erfurt (Grammatica speculativa, 314), esistono tre condizioni di base per la compiutezza dell’enunciato: la presenza di un suppositum e di un appositum, la corrispondenza di tutti i modi di significare e che da parte della costruzione non ci sia alcuna dipendenza non saturata.
Storia degli studi[modifica | modifica sorgente]
Schad (2007: 296) individua come significato principale del termine nella grammatica e retorica classica quello di “completion”, in relazione alla ‘perfecta forma’, alla definizione dei modi verbali e soprattutto, specificamente nell’ambito sintattico, alla compiutezza dell’intera espressione linguistica; tutti questi significati sono ampiamente attestati sia in Prisciano che in molti altri autori coevi o successivi. Kneepkens (1985), a tal proposito, ritiene che i termini congruitas e perfectio utilizzati da Prisciano vadano rintracciati nella grammatica di Apollonio Discolo: perfectio corrisponderebbe dunque al sintagma αὐτοτελὴς λόγος (‘proposizione o enunciato compiuto'), concetti di matrice stoica.
Come illustrato da Covington (1984: 61), nella grammatica modista la perfectio viene intesa a tutti gli effetti come una delle tre fasi o componenti (‘passiones sermonis’) della sintassi, insieme a constructio e congruitas, costituendo la condizione di completezza della frase. Secondo la dottrina di Tommaso di Erfurt la perfectio presuppone la congruitas, mentre altri autori, come Martino di Dacia, negano questo presupposto, portando ad esempio le costruzioni figurate come controesempio. Sempre a proposito delle passiones sermonis, Colombat et al. (1999) e Cotticelli-Kurras (2024b) rimarcano come la differenza sostanziale tra constructio e congruitas rispetto a perfectio stia nel fatto che mentre le prime due riguardano il rapporto tra le parole all'interno delle specifiche costruzioni, ad es. nei fenomeni di accordo tra parti del discorso, la perfectio è una condizione che riguarda l'enunciato nella sua interezza.
Kelly (2002: 191 ss.) ripercorre le definizioni di perfectio nel medesimo contesto, sottolineando anche i due livelli di compiutezza individuati dai modisti, ovvero l’assenza di elementi mancanti nella sua forma (la perfectio esse, che corrisponde alla congrua voce di Petrus Helias) e la propria operatio, più legata all’ambito squisitamente sintattico, ovvero il fatto che la frase raggiunga la sua corretta compiutezza comunicativa, esplicita o implicita. L'autore analizza inoltre il dibattito presente nelle fonti medievali in merito al rapporto tra constructio, congruitas e perfectio.
In merito al rapporto tra le tre fasi e la relazione tra i piani di analisi della frase, Marmo (1994: 407 ss.) rimarca come nella grammatica medievale pre-modista si possa rilevare la tendenza ad inglobare i significati, tradizionalmente di pertinenza della logica, nell'area di interesse della grammatica, mentre i modisti rifiutano questo approccio, nella convinzione che “la buona-formazione (congruitas) precede l'uso comunicativo del linguaggio (perfectio), così che non è possibile comunicare se non attraverso enunciati ben-formati.”
Cotticelli (2024b) compie un percorso accurato sulle sfumature terminologiche delle tre passiones sermonis, ivi compresa la perfectio, con un ampio quadro sulla letteratura sull'argomento e numerosi riferimenti alle fonti primarie in merito ai punti qui menzionati e alle difformità di opinione tra gli autori nel rapporto tra le passiones stesse.
(in costruzione)
Attestazioni di Perfectio[modifica | modifica sorgente]
Il termine, o l’aggettivo corrispondente perfectus, compaiono con un uso tecnico nei seguenti autori medievali:
- Albertus Magnus (1193/1206-1280)
- Alcuinus (735 ca.-804)
- Alexander de Villa-Dei (1175-1240)
- Vincentius Beluacensis (1190-1264)
- Radulphus Brito (1270-1320)
- Martinus Dacus (†1304)
- Thomas of Erfurt (fl. XIV sec.)
- Petrus Helias (fl. XII sec.)
- Robert Kilwardby (1215-1279)
- Petrus Pisanus (744-799)
- Sedulius Scotus (†858)
Significati e usi di Perfectio (e perfectus)[modifica | modifica sorgente]
Perfectio come qualità intrinseca della frase nella sua definizione[modifica | modifica sorgente]
- Alcuinus, Grammatica, 858.13.
- Ars Laurenshamensis : Expositio in Donatum maiorem prologus, 5.54.
- Donatus Orthigraphus, Ars grammatica de partibus orationis, 23.
- Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, II.15.
- Sedulius Scotus, In Donati artem minorem, 6.13.
Perfectio come “compiutezza” della frase o delle forme linguistiche[modifica | modifica sorgente]
- Alexander de Villa-Dei, Doctrinale, 4.11.156.
- Vincentius Beluacensis, Speculum maius: Speculum doctrinale, 2.20.93.
- Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, 3.114.17.
- Petrus Helias, Summa super Priscianum, II.637.
- Petrus Pisanus, Ars grammatica (recensio α), 31.774.
Perfectio in ambito logico e dialettico[modifica | modifica sorgente]
- Albertus Magnus, Perihermeneias, I.4.1.
- Petrus Abaelardus, Dialectica, II.1.148.
- Petrus Abaelardus, Dialectica, IV.1.489.
- Thomas Aquinas, Summa theologiae, 3.9.3.ad2.
Perfectio come “compiutezza dell’espressione linguistica” nella grammatica pre-modista e modista[modifica | modifica sorgente]
- Martinus Dacus, Modi significandi, 87.
- Thomas of Erfurt, Grammatica speculativa, 314.
- Thomas of Erfurt, Grammatica speculativa, 318.
- Alexander Halensis, Summa theologiae, III.610.
- Petrus Helias, Summa super Priscianus Minor, 154.
Riferimenti[modifica | modifica sorgente]
Riferimenti PRIN[modifica | modifica sorgente]
^ Cotticelli-Kurras, P. (2020), "Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition? Word, Phrase, and Sentence in Relation", Ancient Grammars and Contexts, 99, 1-50.
^ Cotticelli-Kurras, P., et al. (2021a), "The legacy of Priscian and the doctrine of syntax in the Medieval Grammars", Corpus Christianorum. Lingua Patrum, 13, 155-174.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2021b): “Constructio and related terms in Medieval grammars: toward a theory of syntax”. Perspectives on Language and Linguistics. Essays in honour of Lucio Melazzo. Ed. by M. L. Aliffi, A. Bartolotta, C. Nigrelli. Palermo: Palermo University Press/Springer, 93–115.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2024a), The creation of linguistic metalanguage in Antiquity and Middle Ages as result of translational processes", Ancient Greek and Latin in the linguistic context of the Ancient Mediterranean, 5, 317-344.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2024b), “Congruitas als Kriterium einer bewussten Sprachform. Ein excursus durch die Latinität”, in Neis, C. (Ed.), Language and Language Awareness in the History of Linguistics/Sprache und Sprachbewusstsein in der Geschichte der Sprachwissenschaft, Nodus Publikationen, 66-87.
^ Rizza, A. (2022): “Vox, constructio, sententia. Particolarità in Alcuino di York". Ubi homo, ibi lingua. Studi in onore di Maria Patrizia Bologna. Ed. by di L. Biondi et al., Alessandria: Edizioni Dell’Orso, 1119–1129.
Altri riferimenti[modifica | modifica sorgente]
^ Colombat, B. / Rosier-Catach, I. / Baratin, M. / Lallot, J. (1999): “Dictionnaire de la terminologie linguistique: concordantia, congruitas, consequentia, katallèlotès”. Histoire Épistémologie Langage. 21/2, Constitution de la syntaxe, 149–156, https://doi.org/10.3406/hel.1999.2751
^ Colombat, B. (2017), “L’énoncé (oratio) dans la tradition grammaticale latine, et spécialement chez Priscien, Scaliger et Sanctius”, Langages 205, 87-102.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2014), “La teoria grammaticale di Robertus Kilwardby: un approccio metalinguistico”. Metalinguaggio. Storia e statuto dei costrutti della linguistica, Ed. by V. Orioles, R. Bombi, M. Brazzo, Roma: Il Calamo, 451–468.
^ Covington, M. A. (1984), Syntactic theory in the High Middle Ages: modistic models of sentence structure, Cambridge-New York: Cambridge University Press.
^ Kelly, L. G. (2002), The mirror of grammar. Theology, philosophy and the Modistae, Amsterdam: John Benjamins Publishing.
^ Kneepkens, C.H. (1985), “Roger Bacon's Tbeory of the Double Intellectus. A note on the Development of the Theory of Congruitas and Perfectio in the First Half of the Thirteenth Century, in The Rise of British Logic: Acts of the Sixth European Symposium on Medieval Logic and Semantics, Toronto, Pontifical Institute of Medieval Studies, 115-143.
^ Luhtala, A., (2020): “Syntactic relations in ancient and medieval grammatical theory”. Aspects of the theory and history of dependency grammar, Ed. by A. Imrényi, N. Mazziotta. Amsterdam: John Benjamins, 23–58.
^ Marmo, C. (1994), Semiotica e linguaggio nella scolastica: Parigi, Bologna, Erfurt 1270-1330. La semiotica dei Modisti, Roma: Istituto Storico Italiano per il Medioevo.
^ Marmo, C. (2011), La semiotica del XIII secolo. Tra arti liberali e teologia. Milano: Bompiani.
^ Marmo, C. (2023), “Syntax in the first two commentaries on Martin of Dacia’s Modi significandi (1280s–1290s)”. Metalanguage, glossing and conceptualization in the grammars of the Middle Ages. Ed. by P. Cotticelli-Kurras, Münster: Nodus Publikationen, 143–160.
^ Rosier Catach, I. (1983), La Grammaire spéculative des Modistes, Lille: Presses Universitaires.
^ Rosier Catach, I. (1988). “o Magister...”: Grammaticalité Et Intelligibilité Selon Un Sophisme Du Xiiie Siècle”, Cahiers de l’Institut du Moyen Age Grec et Latin de Copenhague 56, Copenhague, 1-102.
^ Schad, S. (2007), A lexicon of Latin grammatical terminology, Pisa-Roma: Serra Editore.
Voci correlate[modifica | modifica sorgente]
clausula, congruitas, constructio, oratio, periodus, sententia.
Testi[modifica | modifica sorgente]
Petrus Abaelardus, Dialectica, II.1.148: “Perfectas autem illas dico quas Priscianus constructiones appellat, quarum videlicet et partium recta est ordinatio et perfecta sensus demonstratio, ut: 'homo currit'.”
Petrus Abaelardus, Dialectica, IV.1.489: “Coniungit itaque complexionem constructionis, dum in oratione posita ad perfectionem sensus alterius orationis submissionem cum repetitione sui exigit.”
Albertus Magnus, Perihermeneias, I.4.1: “Sed in diffinitione orationis dicitur, cujus aliquid partium separatim significat, non ut affirmatio: et ex hoc non sequitur, quod oratio perfecta nullam habeat partem significantem ut affirmatio, quia partitiva constructio hoc impedit: sed quod per se et proxime partes componentes orationem ut oratio est, aliquid significent, non ut affirmatio, sed ut dictio simplicis intellectus.”
Ars Laurenshamensis: Expositio in Donatum maiorem prologus, 5, 54. “Oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectamque demonstrans; est autem oratio textus uerborum cum sensu; contextus autem uerborum sine sensu non est oratio; quare? quia non est oris ratio; est oratio dicta quasi oris ratio, eo quod ex ore et ratione consistat.”
Alcuinus, Grammatica, 858.13 : “Oratio est ordinatio dictionum, congruam sententiam perfectamque demonstrans: et est oratio dicta quasi oris ratio.”
Thomas Aquinas, Summa theologiae, 3.9.3.ad2: “Dispositio se habet ad perfectionem dupliciter, uno modo sicut via ducens ad perfectionem, alio modo sicut effectus a perfectione procedens.”
Vincentius Beluacensis, Speculum maius: Speculum doctrinale, 2.20.93: “Sed quia totum habet haec vox, in domo, additur demonstrans sententiam. Et quia hoc totum habet imperfecta oratio, adiungitur, congruam et perfectam, id est, perfectum significans intellectum. vel fortasse per hoc quod dicit congruam, remouetur vitiosa constructio.”
Martinus Dacus, Modi significandi, 87: “His habitis dicendum est de quibusdam passionibus grammaticalibus [...] et prius de constructione quam de aliis, secundo de congruitate, tertio de perfectione. Et patet ordo, quia perfectio praesupponit congruitatem, congruitas vero constructionem. Omnis enim oratio perfecta est congrua et constructa, sed non convertitur sermo.”
Thomas of Erfurt, Grammatica speculativa, 314: “tria requiruntur ad perfectionem sermonis. Primum est suppositum et appositum [...] Secundo, requiritur omnium modorum significandi conformitas, prout ad congruitatem requirebatur. Tertio, requiritur ex parte constructionis, quad nulla dependentia sit non terminata, quae retrahat ipsam ab eius fine, qui est mentis conceptum compositum exprimere et perfectum sensum in animo auditoris generare.”
Thomas of Erfurt, Grammatica speculativa, 318: “Perfectio secundum intellectum est, cum constructibilia secundum vocem non experimuntur, sed alterum ab intellectu apprehenditur, ut dicendo 'lego'. Nam hoc verbum 'lego' dat intelligere suppositum, quod est li 'ego', sub conformitate omnium modorum significandi requisitorum ad hanc speciem constructionis. Et tamen hie nulla derelinquitur dependentia [...] non terminata, quae retrahat earn ab eius fine, qui e s t . . . perfectum sensum in animo auditoris generare; et ita intelligitur de aliis."
Alexander Halensis, Summa theologiae, III.610: “Est perfectio quae est a forma et est perfectio quae est a fine. Iterum est perfectio primi esse et secundi esse; perfectio primi esse est a forma substantiali, perfectio secundi esse est a fine, quia esse ordinis a fine perficitur ad quem est. Item est perfectio disponens, et est perfectio complens. Perfectio complens est dignior perfectibili, et non disponens.”
Petrus Helias, Summa super Priscianum, II.637: “Illius autem assumptionis que est, 'Sed "ipse" illud non implet', premittit approbationem hoc modo: 'Verba prime et secunde persone adiuncta pronominibus etc.' Cuius sentencie hec summa est quod, cum verba prime et secunde persone adiungantur pronominibus ad perfectam constructionem faciendam, suum est nominis ut numquam addantur ei verba prime et secunde persone, id est, ut ipsum nomen numquam addatur verbis prime et secunde persone ad constructionis perfectionem sine pronomine eiusdem persone nisi sint verba substantiva vel vocativa quibus in prima et secunda persona licet addere nomina ut 'Tripho dicor', 'Cicero sum'.”
Petrus Helias, Summa super Priscianum Minorem, 154: “Propter haec ergo et alia plura nolo dicere quod regere dictionem sit earn adiungere sibi in constructione ad determinationem suae significationis, sed ut brevius et verius dicam, dictionem regere dictionem nihil aliud est quam trahere secum earn in constructione ad constructionis perfectionem, non autem dico ad significationis determinationem. Cum enim dico 'Socrates' non intellego statim rem ut de ea dicitur res verbi, sicut cum dico 'legit' designo rem ut dicitur de re nominis. Non ergo nominativus trahit verbum in constructionem, sed verbum nominativum ad perfectionem constructionis. Idcirco verbum regit nominativum casum, nominativus vero non regit verbum.”
Donatus Orthigraphus, Ars grammatica de partibus orationis, 23: “Ut Priscianus dicit: Oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectamque demonstrans.”
Petrus Pisanus, Ars grammatica (recensio α), 31.774: “<Si> interrogauerit me aliquis 'quid agis?', respondebo 'tepesco', 'calesco' 'frigesco', id est 'tepere, calere, frigere incipio'. Perfecta forma ideo dicitur, quia ex omni parte perfecta est.”
Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, II.15: “Oratio est ordinatio dictionum congrua, sententiam perfectam demonstrans.”
Priscianus Caesariensis, Institutiones grammaticae, III.114.17: “Aliae […] dictiones sunt, quae […] sine adiumento aliarum partium orationis […] proferri ad perfectionem sensus non possunt, ut praepositiones vel coniunctiones. eae etenim semper consignificant, id est coniunctae aliis significant, per se autem non.”
Sedulius Scotus, In Donati artem minorem, 6.13: “Oratio est ordinatio dictionum congruam sententiam perfectamque demonstrans.”
Alexander de Villa-Dei, Doctrinale, 4.11.156: “si suspensiva fiat constructio, quando / pausabit, 'media' poterit distinctio dici, / si sit perfecta constructio. si tamen addi / convenit, ut plena sententia possit haberi, / si lector pauset, ibi 'subdistinctio' fiet.'”