Periodus
Il termine periodos (o periodus), prestito dal greco περίοδος, indica univocamente, benché in modo più intuitivo che descrittivamente accurato, la frase complessa in quanto unità sintattica superiore rispetto alla frase semplice perché dotata sia di grammaticalità che di senso compiuto. Si può ritrovare in senso tecnico in vari contesti, sia in ambito grammaticale che filosofico e retorico, a partire dalla definizione dei simboli di punteggiatura o delle unità che compongono il discorso, accanto ad altri calchi di περίοδος quali ambitus, circuitus o continuatio.
Proprio per la connessione con l’ambito della punteggiatura, periodus assume anche il significato metonimico di segno interpuntivo con cui si termina la clausola, equivalente sostanzialmente al moderno punto e virgola.
Storia degli studi[modifica | modifica sorgente]
Tradizione latina[modifica | modifica sorgente]
Schad (2007: 357) menziona il termine periodos solamente nell’analisi di sententia, riportando le citazioni dei grammatici tardo-latini, modellate sulla scia di Donato, nella descrizione del sistema di punteggiatura e della connessione tra punteggiatura e unità sintattiche. In tale contesto, i termini sententia e periodos andrebbero a coincidere come etichetta per la frase di senso compiuto.
Cotticelli (2022) individua periodos tra i termini chiave del metalinguaggio sintattico latino nel percorso grammaticale e retorico di individuazione dei concetti di frase e sintagma a partire dal concetto di clausola, rintracciando occorrenze del termine dalla tarda latinità al periodo medievale sia nel significato di “frase complessa” che come termine metalinguistico specifico della punteggiatura.
Cotticelli (2024b: 179), nell’analisi degli intrecci tra grammatica, retorica e altre discipline quali la musica, ricorda che spesso le prime due “hanno fornito l’analisi di unita minime, di strutture costitutive della frase o del periodo, ma anche della parola o della sillaba, del ritmo, della combinazione tra di esse”: a tal proposito, il termine periodus è attestato nei testi musicali medievali e rinascimentali con il significato di “frase musicale”. Anche Cascarelli Iafelice (2019: 31), Grotans (2006: 191) e Williams (2022: 8) menzionano periodus tra i prestiti che i teorici musicali medievali traggono dal metalinguaggio grammaticale.
Tradizione volgare italiana[modifica | modifica sorgente]
Come sottolineano Poggiogalli (1999) e Fornara (2013), il termine periodo viene spesso utilizzato anche nei trattati vernacolari con lo stesso significato della trattatistica latina, accanto ad altri calchi come parlare, parlamento o circuito. Poggiogalli (1999: 342), in particolare, lo definisce come “insieme di due o più proposizioni collegate mediante relazioni sintattiche”.
(in costruzione)
Attestazioni di Periodos[modifica | modifica sorgente]
Il termine compare con un uso tecnico tra gli altri nei seguenti autori:
- Adalbertus Samaritanus (fl. XI-XII secolo)
- Johannes Afflighemensis (fl. c. 1100)
- Alexander de Villa-Dei (1175-1240)
- Rogerus Bacon (1214-1292 ca.)
- Hucbald (840-930)
- Hugo de Sancto Victore (1096-1141)
- Isidorus Hispalensis (560 ca.-636)
- Guillelmus de Morbeka (1215-1286)
- Nicolaus Perottus (1430 ca.-1480)
- Sedulius Scottus (†858)
Significati e usi di Periodos (e traducenti)[modifica | modifica sorgente]
Periodos nella definizione di frase in relazione alla punteggiatura[modifica | modifica sorgente]
- Aelius Donatus, Ars grammatica, II.6.372.
- Alexander de Villa-Dei, Doctrinale, 4.11.156.
- Ars Laurenshamensis: Expositio in Donatum maiorem, 1.185.
- Murethach, Intellectus in Donati Arte maiore, 45.
- Rogerus Bacon, Opus tertium, 62.248.
- Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1.54.30.
- Servius Grammaticus, Commentarius in artem Donati, 428.4.
Periodos in ambito retorico e filosofico[modifica | modifica sorgente]
- Adalbertus Samaritanus, Praecepta dictaminum, 3.45-46.
- Ammonius Hermiae (trad. Guillelmus de Morbeka), In Peri hermeneias, 4.124.89.
Periodus come segno di interpunzione[modifica | modifica sorgente]
- Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10.124.
- Isidorus Hispalensis, Etymologiarum siue Originum libri XX, 1.20.2.
- Nicolaus Perottus, Rudimenta grammatices, 94r-v.
Periodus nei trattati di musica come “frase musicale”[modifica | modifica sorgente]
- Johannes Afflighemensis, De musica, 10.
- Hucbald, De musica, 191.
Periodo nella tradizione vernacolare italiana[modifica | modifica sorgente]
- Lodovico Dolce, Osservationi nella volgar lingua, 77v.
- Girolamo Ruscelli, De’ Commentarii della lingua italiana, 370.
Riferimenti[modifica | modifica sorgente]
Riferimenti PRIN[modifica | modifica sorgente]
^ Cotticelli-Kurras, P. (2020), Clause relations in Ancient Greek Grammatical tradition? Word, Phrase, and Sentence in Relation, Ancient Grammars and Contexts, 99, 1.
^ Cotticelli-Kurras, P., et al. (2021a), The legacy of Priscian and the doctrine of syntax in the Medieval Grammars, Corpus Christianorum. Lingua Patrum, 13, 155-174.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2021b): “Constructio and related terms in Medieval grammars: toward a theory of syntax”. Perspectives on Language and Linguistics. Essays in honour of Lucio Melazzo. Ed. by M. L. Aliffi, A. Bartolotta, C. Nigrelli, Palermo: Palermo University Press/Springer, 93–115.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2022), “From clausula to clause, 2000 years of metalinguistic history”, Biondi, L., F, Dedè, and A, Scala (Eds.), Ubi homo ibi lingua. Studi in onore di Maria Patrizia Bologna. Alessandria: Edizioni dell'Orso, 349-368.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2024a), The creation of linguistic metalanguage in Antiquity and Middle Ages as result of translational processes, Ancient Greek and Latin in the linguistic context of the Ancient Mediterranean, 5, 317.
^ Cotticelli-Kurras, P. (2024b), “Elaborando il metalinguaggio linguistico: intrecci tra trivio e quadrivio.”. Tra grammatica e metagrammatica: storia del metalinguaggio (Lingue, linguaggi, metalinguaggio 2612-5692; 16): 167-193.
^ Santoni, N., (2024), “La terminologia grammaticale e proto-sintattica nei trattati medievali di ars dictandi." Tra grammatica e metagrammatica: storia del metalinguaggio.-(Lingue, linguaggi, metalinguaggio 2612-5692; 16): 195-216.
Altri riferimenti[modifica | modifica sorgente]
^ Bernhard, M. (2006), Lexicon musicum latinum medii aevi, Munchen: Verlag der Bayerischen Akademie der wissenschaften.
^ Colombat, B. / Rosier-Catach, I. / Baratin, M. / Lallot, J. (1999): “Dictionnaire de la terminologie linguistique: concordantia, congruitas, consequentia, katallèlotès”. Histoire Épistémologie Langage. 21/2, Constitution de la syntaxe, 149–156, https://doi.org/10.3406/hel.1999.2751
^ Colombat, B. (2017), L’énoncé (oratio) dans la tradition grammaticale latine, et spécialement chez Priscien, Scaliger et Sanctius, Langages, 205, 87-102.
^ Covington, M. A. (1984), Syntactic theory in the High Middle Ages: modistic models of sentence structure, Cambridge-New York: Cambridge University Press.
^ Fornara, S. (2013), La trasformazione della tradizione nelle prime grammatiche italiane (1440–1555). Roma: Aracne.
^ Grotans, A. (2006), Reading in Medieval St. Gall, New York: Cambridge University Press.
^ Hodgman, A. W. (1924), Latin Equivalents of Punctuation Marks, The Classical Journal 19.7, 403-417.
^ Kelly, L. G. (2002), The mirror of grammar. Theology, philosophy and the Modistae, Amsterdam: John Benjamins Publishing.
^ Luhtala, A., (2020): “Syntactic relations in ancient and medieval grammatical theory”. Aspects of the theory and history of dependency grammar. Ed. by András Imrényi, Nicolas Mazziotta. Amsterdam, John Benjamins, 23–58.
^ Mortara Garavelli, B. (2008), Storia della punteggiatura in Europa, Roma-Bari: Laterza.
^ Poggiogalli, D. (1999), La sintassi nelle grammatiche del Cinquecento. Firenze: Accademia della Crusca.
^ Rosier Catach, I. (1983), La Grammaire spéculative des Modistes, Lille: Presses Universitaires.
^ Schad, S. (2007). A lexicon of Latin grammatical terminology, Pisa-Roma: Serra Editore.
^ Sinclair, P. (1993), “The sententia in Rhetorica ad Herennium: a Study in the sociology of rhetoric”, The American Journal of Philology 114.4, 561-580.
^ Williams, C. J. (2022), “Guido of Arezzo, John of Affligem and Jerome of Moray on Grammar and Music”, ANZAMEMS Grammar and music, https://www.academia.edu/83114305/ANZAMEMS_Grammar_and_music.
(in costruzione)
Voci correlate[modifica | modifica sorgente]
circuito, clausola, constructio, oratio, parlamento, sententia.
Testi[modifica | modifica sorgente]
Adalbertus Samaritanus, Praecepta dictaminum, 3.45-46: “Oportet quoque cognoscere tam prosaico quam metrico tria esse dictamini necessaria: cola, commata, periodos. […] Periodos vero, ubi precedente cola vel commata sententia conclusa terminatur. Interpretatur enim periodos sententie terminatio, peri enim circum, oda laus, videlicet cum circuiens argumentando dictator ad laudem, id est ad conclusionem, pervenit; quedam etenim laus est proposita recte concludere.”
Aelius Donatus, Ars grammatica, II, 6, 372: “in lectione tota sententia periodus dicitur, cuius partes sunt cola et commata [id est membra et caesa].”
Johannes Afflighemensis, De musica, 10: “Vel certe toni dicuntur ad similitudinem tonorum, quos Donatus distinctiones vocat; sicut enim in prosa tres considerantur distinctiones, quae et pausationes appellari possunt, scilicet colon id est membrum, comma incisio, periodus clausura sive circuitus, ita et in cantu. In prosa quippe quando suspensive legitur, colon vocatur; quando per legitimum punctum sententia dividitur, comma, quando ad finem sententia deducitur, periodus est. […] Similiter cum cantus in quarta vel quinta a finali voce per suspensionem pausat, colon est; cum in medio ad finalem reducitur, comma est; cum in fine ad finalem pervenit periodus est.”
Alexander de Villa-Dei, Doctrinale, 4.11.156: “completo sensu fiet 'distinctio' plena; haec est 'periodus' mutato nomine dicta; est 'metrum' media distinctio; finis habetur versus 'periodus;' est subdistinctio 'punctus.”
Ammonius Hermiae (trad. Guillelmus de Morbeka), In Peri hermeneias, 4.124.89: “Et alias quidem ait nihil congruere praesenti negotio cum sit dialecticum et philosophicum, rhetoricae autem vel poeticae dicit esse convenientem speculationem de his, quia qui circa utramque harum negotiantur circa orationes ipsas secundum se habent agere, rhetores quidem rythmos ipsarum et periodos et figuras elaborantes, grammatici autem metra et primarum dictionum figurationes et declinationes et quaecumque talia.”
Ars Laurenshamensis: Expositio in Donatum maiorem, 1.185.38: “IN LECTIONE TOTA SENTENTIA PERIODOS DICITVR, CVIVS PARTES SVNT COLET COMMATA. Periodos Grece, Latine dicitur circuitus uel ambitus, eo quod circueat clausulas sententiae.”
Rogerus Bacon, Opus tertium, 62.248: “Secundum Isidorum et auctores caeteros, periodus dicitur ubi versus debet fieri, scilicet ubi sententia perfecte terminatur, et fit punctus ac pausatio, ut una sententia ab alia distinguatur, ne sententiarum fiat confusio diversarum; et non debet fieri ante perfectam sententiam. […] Nam si in uno versu cadunt haec tria, tunc comma fit primo, ubi semiplena est sententia totius versus; et ubi decurrit sententia, non tamen adhuc finitur, sed ad aliud tenditur, fit colon. Et comma habet pausationem parum flexam, colon vero elevatam, periodus perfecte descendit.”
Lodovico Dolce, Osservationi nella volgar lingua, 77v: “Tre cose gli antichi […] nell’ordinare i lor punti consideravano: cioè, se il sentimento del Periodo era perfetto (PERIODO voce Greca; che poi più comunemente si disse CLAVSOLA; è tutto quel giro; e comprendimento di parole; come dapoi si mostrerà per essempio; che abbraccia e contiene alcuno de pensieri, che spiegare intendiamo, pienamente) et allora segnavano un punto nel fine al sommo della lettera.”
Isidorus Hispalensis, Etymologiarum siue Originum libri XX, 1.20.2: “Vltima distinctio, quae totam sententiam cludit, ipsa est periodus; cuius, ut diximus, partes sunt cola et comma; quarum diuersitas punctis diuerso loco positis demonstratur. […] Vbi uero iam per gradus pronuntiando plenam sententiae clausulam faciamus, fit periodus, punctum que ad caput litterae ponimus; et uocatur distinctio, id est disiunctio, quia integram separauit sententiam.”
Hucbald, De musica (in Grotans 2006), 191: “Verum cantilenae corpus “arsi” et “thesi,” id est “elauatione” tonorum et “positione” completur, donec “periodo,” id est “clausula” siue “circuitu” suis membris distincta terminetur.”
Hugo de Sancto Victore, De grammatica, 10.124: “Vbi uero per gradus pronunciando plenam sententie clausulam facimus fit periodus punctum que ad caput littere ponimus et uocatur distinctio id est disiunctio quia integram separauit sententiam et hoc quidem apud oratores ita est; nam partem hanc id est posituram quantum ad officium pertinet hoc est ad agendum oratori censeo assignandam sicut ceteras que dicte sunt quamuis inter grammatice attributa numeretur quantum ad primam insinuationem spectat. ”
'Murethach, Intellectus in Donati Arte maiore, 45: “'In lectione tota sententia periodos dicitur, cuius partes sunt cola et comata. Periodos grece, latine dicitur circuitus uel ambitus, eo quod circumeat clausulas sententiae. 'Cuius partes sunt cola et comata'. Cola membrum dicitur; coma autem incisio, unde et coma equorum appellatur. Periodos ipsa est distinctio, coma autem subdistinctio, cola uero media distinctio.”
Niccolaus Perottus, Rudimenta grammatices, 95v: “Periodus est punctus qui ponitur in fine clausulae quando non modo perfectus est sensus: sed etiam ipse sermo: ut quod sequitur quasi de nouo inchoari uideatur.”
Girolamo Ruscelli, De’ Commentarii della lingua italiana, 370: “le sentenze e i periodi del verso sono molto più brevi et raccolti che quei delle prose.”
Sedulius Scotus, In Donati artem maiorem, 1.54.30: “in lectione tota sententia periodos nuncupatur cuius partes sunt cola et commata id est membra et caesa. Quod non ita intelligendum est quasi in omni lectione cola et commata et periodi notentur.”
Servius Grammaticus, Commentarius in artem Donati, 428, 4: “in lectione tota sententia perihodos dicitur, cuius partes sunt cola et commata, colon quidam dixerunt membrum, comma caesum.”